Politici in zwembroek
Historicus Mergel over lichamelijkheid in de Duitse politiek

Het keerpunt lag bij Walter Kolb, de burgemeester van Frankfurt, vertelt de Berlijnse historicus Thomas Mergel tijdens een lezing in het Amsterdamse Goethe-Institut. Terwijl hij het zegt, verschijnt op het scherm achter hem de omslag van weekblad Der Spiegel van 28 juli 1949. Er gaat een golf van verbazing door het publiek. Daarna barst de zaal in lachen uit. Op de omslag staat een foto van de enorm dikke burgemeester - naakt in een afgezakte zwembroek.

De sociaaldemocraat had zojuist een zwemwedstrijd van 6 kilometer gewonnen van een aantal journalisten. Hij had een uitstekende tijd neergezet: 1 uur en 40 minuten. Elke burgemeester die hem dat na kon doen, bood hij 1000 DMark. Een gigantisch bedrag voor die tijd.

Kolb zette zijn lichaam bewust in ten behoeve van zijn imago. Hij liet zien dat hij van aanpakken wist en zich niet door hindernissen - zijn logge lichaam, zijn afgezakte zwembroek - klein liet krijgen. Goede eigenschappen voor een politicus in de naoorlogse wederopbouwjaren, was de boodschap, legt Mergel uit.

Waardigheid

In de reacties die op de foto volgden was naast de verontwaardiging over het gebrek aan waardigheid van burgemeester Kolb voor het eerst ook een nieuw geluid te horen: politici zijn ook maar gewoon mensen. Wat ze in hun vrije tijd doen, moeten ze zelf weten. Ze hoeven als privé-persoon het land niet te vertegenwoordigen.

Dat was in 1919 wel anders. In dat jaar verscheen in de Berliner Illustrierte een foto van president Friedrich Ebert (SPD) en minister van Defensie Gustav Noske in zwembroek, staand in een meer bij Travemünde. Het ging om een privé-foto die de krant nooit had mogen halen, maar toch was afgedrukt - om meer kranten te verkopen en om Ebert in diskrediet te brengen. Dat lukte, vertelt Mergel.

Hitler

Iedereen was woedend. Ebert tastte met de foto niet alleen zijn eigen aanzien, maar dat van de hele Duitse natie aan, luidde de kritiek. Politici hoorden zo niet te worden afgebeeld, zij moesten altijd waardigheid uitstralen. Daarnaast namen veel mensen zo kort na de Eerste Wereldoorlog ook aanstoot aan Eberts dikke buik - die aantoonde dat de president zich schaamteloos volvrat op kosten van zijn ondervoede volk. De foto bleef hem achtervolgen tot zijn dood in 1925.

De reacties zijn kenmerkend voor de Republiek van Weimar, legt Mergel uit. Tussen de twee Wereldoorlogen was de Duitse politiek nog iets dat achter de schermen moest plaatsvinden. Politici moesten boven het volk staan. Niet voor niets deed Hitler er alles aan om te voorkomen dat er een foto van hemzelf in zwembroek zou worden afgedrukt, zegt Mergel. Dat zou hem belachelijk maken, meende Hitler.

Authenticiteit

Na de Tweede Wereldoorlog veranderde de manier waarop Duitsers naar politici keken. In de democratie van de Bondsrepubliek was een ongenaakbare waardigheid geen voorwaarde meer voor de legitimiteit van de macht. Politici maakten juist steeds vaker gebruik van hun lichaam. Hun lichamelijkheid moest hun competenties onderstrepen. Ze lieten zich graag sportend, in zwembroek, fotograferen.

In later jaren kwam daar nog een aspect bij, vertelt Mergel. Hun lichaam moest politici ook authenticiteit verlenen. Het duidelijkste voorbeeld daarvan is de verkiezingsposter van de Berlijnse politicus Thomas Krüger. Hij liet zich in 1994 volledig naakt op de poster afbeelden. “Eine ehrliche Haut”, luidde de tekst op de poster. Ik heb niets te verbergen, was de boodschap.

Ook Joschka Fischer, leider van de Groenen en minister van Buitenlandse Zaken van 1998 tot 2005, gebruikte zijn lichaam om zijn authenticiteit te benadrukken, zegt Mergel. Zijn spectaculaire lichamelijke prestaties - hij deed mee aan marathons en viel heel veel af - moesten niet alleen aantonen hoeveel wilskracht hij had. Dat hij zo openlijk liet zien welke strijd hij met zichzelf leverde, moest ook bijdragen aan zijn geloofwaardigheid.

Stoeiend in het zwembad

Het is symbolisch voor het Duitsland van na de Wende, zegt Mergel. Na de waardigheid die een politicus voor de Tweede Wereldoorlog moest uitstralen en de lichamelijke prestaties waarmee hij zich profileerde in de jaren van het Wirtschaftswunder moet de politicus nu, in een tijd waarin het vertrouwen in de politiek sterk daalt, met zijn lichaam zijn geloofwaardigheid benadrukken.

Toch kunnen foto’s van politici in zwembroek ook nu nog voor schandalen zorgen. Dat bewees minister van Defensie Rudolf Scharping (SPD) in 2001. Hij wilde een gelukkige en ontspannen indruk maken en liet zich stoeiend met zijn nieuwe verloofde fotograferen in een Spaans zwembad. De opzet mislukte grandioos - niet in de laatste plaats omdat op het moment dat Scharping “als een naakte otter” (Süddeutsche Zeitung) in het water plonste, zijn soldaten zich klaarmaakten voor een missie naar Macedonië. Het leidde, samen met een aantal andere affaires, een jaar later tot zijn aftreden.

Thomas Mergel is professor voor Europese geschiedenis van de twintigste eeuw aan de Humboldt Universität van Berlijn. Hij hield zijn lezing op 13 oktober 2011 in de reeks Zeithistorische Perspektiven van het Duitsland Instituut, het Goethe-Institut, de Universiteit van Amsterdam en het Genootschap Nederland-Duitsland.