Gerhard Schröder
De gewoonte der macht en de macht der gewoonte

In 2002 werkte Schröders kanselierschap op het laatste moment in zijn voordeel. Samen met de populariteit van zijn coalitiepartner en minister van Buitenlandse Zaken, Joschka Fischer (Bündnis 90/Die Grünen), zorgde vooral zijn daadkrachtige reactie op de watersnoodramp in Oost-Duitsland ervoor dat hij op de valreep de verkiezingen won. De natuurramp kan worden beschouwd als symbool voor de algehele sociale en economische onzekerheid. Deze onzekerheid bracht de Duitse kiezers er blijkbaar toe om te stemmen op de persoon die zij al kenden – en die onder moeilijke omstandigheden een proeve van bekwaamheid had afgelegd. Daarnaast kon Schröder zijn mediagenieke optreden als troef inzetten tegenover zijn belangrijkste tegenspeler, Edmund Stoiber (CDU/CSU) en won hij stemmen met zijn duidelijke afwijzing van de Amerikaanse oorlog in Irak.

Verrekend
Met zijn aankondiging van vervroegde verkiezingen afgelopen mei gokte Schröder weer op de neiging van de kiezers om vast te houden aan het vertrouwde. Hij was ervan overtuigd dat de oppositie, als er inderdaad in september verkiezingen zouden komen, niet zo snel eensgezind met een geloofwaardige tegenkandidaat op de proppen zou kunnen komen. Nu echter blijkt dat Gerhard Schröder zich met deze inschatting heeft verrekend, kan zich zijn lange dienstperiode als kanselier bij de vorming van een campagne rond zijn persoon ook tegen hem keren. De economische teruggang en de hoge werkloosheidscijfers zijn complexer dan een watersnoodramp en blijken niet met een paar snelle maatregelen te verhelpen. Deze stagnatie zou erin kunnen resulteren dat het verlangen naar verandering het bij de kiezer wint van de macht der gewoonte.

Wat zijn uitstraling als sympathiek en succesvol politicus betreft, scoort Schröder in enquêtes weliswaar hoger dan zijn concurrente Angela Merkel (CDU/CSU). Het is echter de vraag of hij zijn hele campagne op dit imago kan baseren.

Pragmatisme

Schröders biografie sprak met name in zijn beginjaren nog tot de verbeelding van de kiezers: niemand kon zo overtuigend de noodzaak van een rechtvaardig sociaal stelsel in woorden vatten als de in 1944 geboren oorlogswees Gerhard Schröder – zijn vader stierf datzelfde jaar aan het front in Roemenië. Als Schröder over gelijke kansen in het onderwijs sprak, sprak hij uit ervaring: omdat zijn moeder na de dood van haar man slechts ternauwernood de eindjes aan elkaar kon knopen, volgde Gerhard Schröder eerst een beroepsopleiding en voltooide pas later, in de avonduren, zijn gymnasiumopleiding.

Zijn politieke carrière wordt niet bepaald door utopische visioenen, maar door de aan den lijve ondervonden problemen van de lagere sociale milieus. Deze voorgeschiedenis – met name ook het pragmatisme dat eruit spreekt – heeft zeker tot Schröders verkiezing tot kanselier bijgedragen.   

Beleid

Na zeven jaar regeren zal hij door de kiezers echter voornamelijk op zijn beleid worden afgerekend. Het merendeel zal daarbij bovendien vooral kijken naar het eigen portemonee en de verschijnselen voor hun eigen huisdeur. Niet Schröders buitenlandse politiek – die zich met grote uitdagingen als het ingrijpen van de Bundeswehr in Kosovo, de terreuraanslag van 11 september 2001 en de oorlog in Irak geconfronteerd zag – bepaalt momenteel het beeld van Schröder in de media, maar het feit dat de werkloosheid afgelopen jaar de recordhoogte van vijf miljoen bereikte. De in opdracht van Schröders regering door de commissie-Hartz ontworpen tegenmaatregelen zijn omstreden vanwege hun verstrekkende sociale gevolgen. In de korte tijd die sinds hun invoer is verstreken, hebben zij bovendien nauwelijks een merkbaar effect gesorteerd. 

Schröder reageert op de afkeer van de rood-groene regering door zich van coalitiepartij Die Grünen te distantiëren. De kanselier flirt openlijk met de mogelijkheid van een grote coalitie met de CDU/CSU-fractie. Dit zou waarschijnlijk betekenen dat Schröder geen derde ambtstermijn als kanselier aangaat.

Socialistische wortels

Bovendien keert de SPD, die onder Schröder eigenlijk een gematigde koers voer, naar haar socialistische grondprincipes terug – tenminste in haar retoriek. De voorzet voor deze herbezinning kwam al vóór de aankondiging van vervroegde verkiezingen – doordat partijvoorzitter Franz Müntefering met zijn kritiek op grootondernemers een kapitalismedebat ontketende. Op de SPD-conferentie 'Zukunft der sozialen Marktwirtschaft' hield Schröder in juni een vurig pleidooi voor een sterke sociale staat. Tegelijkertijd verweet hij de oppositiepartijen CDU/CSU en FDP dat deze de verworvenheden van de sociale markteconomie terug wilden draaien. 

Partijpoliticus
De terugkeer naar de socialistische wortels van de partij en de daarmee gepaard gaande afbakening van de eigen agenda past bij de manier waarop Schröder zich sinds zijn verkiezing tot kanselier profileert. Deze strategie wijkt af van zijn imago van voor zijn regeringstijd, toen hij zichzelf in de eerste plaats beschouwde als een politicus die door zijn pragmatisme boven de partijen stond. 

In de biografie op zijn homepage beschrijft hij hoe hij begin jaren zeventig als vijfentwintigjarige rechtenstudent in Göttingen de jongerenafdeling van de SPD leidde: in plaats van hoogdravende ideologische discussies te voeren, hield hij zich liever met gemeentepolitiek bezig. Zijn persoonlijke levensomstandigheden hielden hem naar eigen zeggen met beide benen op de grond. Al in 2002 dwong echter het geringe verschil in populariteit met de tegenkandidaten van de CDU/CSU Schröder ertoe, zichzelf meer als partijpoliticus te presenteren. 

Paniekvoetbal

Andere stappen in Schröders campagne - en momenteel lijkt het hele regeringsbeleid één grote campagne - hebben meer weg van paniekvoetbal. In juni maakte de partij bekend om, tegen alle eerdere berichtgeving in, nog vóór de verkiezingen de scherpe kantjes van Hartz IV - de laatse fase van het hervormingspaket -  te slijpen. Oudere werklozen kunnen nu op een ruimere bijstandsuitkering rekenen.

Schröders jeugdig elan heeft aan de vooravond van zijn derde lijsttrekkerschap voor de SPD plaats gemaakt voor een beeldvorming, waarin hij vooral betrouwbaarheid en sociaal engagement probeert over te brengen. Het is echter de vraag of hij ook deze keer de groeiende scepsis bij het kiezerspubliek zal kunnen overwinnen.

Carina de Jonge is germaniste en promoveert momenteel in München. Portret Gerhard Schröder na aftreden.