Debat: Hoe om te gaan met radicaal-rechts?
'Empower democracy!' in debatcentrum Spui25

Thomas Laschyk, Léonie de Jonge en gespreksleider Mario Daniels (DIA). Klik op de foto om het debat te bekijken op de site van Spui25

Het succes van de radicaal-rechtse partijen in Nederland en Duitsland is niet het gevolg van een plotselinge ruk naar rechts. Het is de uitkomst van een proces dat al meer dan 30 jaar gaande is, vertelt De Jonge tijdens het gesprek in Spui25, het debatcentrum van de Universiteit van Amsterdam. In die periode is radicaal-rechts steeds verder genormaliseerd.

De Jonge houdt zich onder meer bezig met populisme en met radicaal- en extreemrechtse politiek. Laschyk probeert de normalisering van radicaal-rechts in Duitsland te stoppen, zegt hij in Amsterdam. Hij is oprichter en hoofdredacteur van het in Duitsland bekende anti-fake-news-blog Volksverpetzer en auteur van het boek ‘Werbung für die Wahrheit’ dat dit jaar verscheen. Laschyk ziet in Duitsland een verschuiving in hoe media en politieke partijen over bijvoorbeeld de AfD praten. De partij geldt steeds minder als taboe. “Ik probeer de fouten te laten zien in hoe er over radicaal-rechts wordt bericht.”

Voedingsbodem

De opkomst van radicaal-rechts is deels veroorzaakt door het falen van wat De Jonge en Laschyk de mainstream politieke partijen noemen. Zij hadden geen goede antwoorden op de grote veranderingen in de jaren 90: de Europese integratie, globalisering, secularisatie. De daarmee gepaard gaande angsten en desillusies vormen een voedingsbodem voor uiterst rechts, aldus De Jonge. Media en politieke partijen ploegden die bodem nog verder om door van typisch radicaal-rechtse thema’s als veiligheid, immigratie en nationalisme belangrijke politieke issues te maken. “Mainstream politieke partijen en media zijn de hoofdrolspelers in dit verhaal. Ze zijn de poortwachters, zij staan het radicaal-rechts toe de politieke arena binnen te treden.”

Tegelijkertijd zijn uiterst rechtse partijen beter geworden in het overbrengen van hun ideeën, ze zijn beter georganiseerd en zeer succesvol op sociale media, aldus De Jonge. Ze laten een milder geluid horen als dat uitkomt. En intussen zijn veel van hun ideeën genormaliseerd.

Laschyk wijst op de invloed van sociale media bij het succes van radicaal-rechts. Die veranderen de manier waarop we praten en denken, legt hij uit. Het publieke debat verschuift, verder weg van de gevestigde politieke partijen en media. Voor steeds meer mensen zijn sociale media hun belangrijkste nieuwsbron. Vooral radicaal-rechts partijen hebben baat bij de aandacht en de controverses die ze via sociale media kunnen genereren, zegt Laschyk. Daarover berichtten de media dan weer. “Die gingen daar naïef en onhandig mee om.”

Mainstream media denken dat het niet uitmaakt wat ze doen, vult De Jonge aan. Dat als zij ergens niet over berichten, mensen het via sociale media oppikken. Zo ondermijnen ze hun eigen macht en potentieel. “Als je radicaal-rechtse partijen en politici als normaal behandelt, legitimeer je hen.”

Richtlijnen voor redacties

De Jonge onderscheidt drie manieren waarop media met radicaal-rechts omgaan: de vorming van een cordon sanitaire, waarbij je zulke partijen geen platform biedt. Dat werkt als ze nog klein zijn. Dan is er de fase van confrontatie: als je ze aan het woord laat, kun je hun ware gezicht en hun leugens laten zien. De derde fase is accomodatie: je laat radicaal-rechtse politici en partijen hun verhaal vertellen en besteedt aandacht aan hun thema’s.

Hoe media met radicaal-rechts omgaan, is mede afhankelijk van context en timing, zegt De Jonge even later. Maar het helpt als redacties daar richtlijnen voor opstellen om op terug te vallen. Vaak moeten journalisten snel reageren op ad-hoc-situaties. “En definities en terminologie doen ertoe.” Gebruik de juiste taal, benadrukt ze. In Nederland ziet ze dat radicale partijen die groter worden, als mainstream worden gezien. “Maar ze worden niet minder radicaal omdat ze meer stemmen krijgen. Noem ze wat ze zijn: radicaal-rechtse partijen.”

Counter-narratief

Journalisten denken dat ze moeten berichten als neutrale scheidsrechters, zegt Laschyk. Maar vaak herhalen ze dan juist leugens en het narratief van radicaal-rechts, zonder commentaar te geven of informatie te factchecken. Ze zijn bang om beschuldigd te worden van een linkse bias. Maar het probleem ligt inmiddels veel dieper, zegt hij. Het kan mensen niet schelen of iets waar is of niet, als ze denken dat het waar zou kúnnen zijn. Inmiddels krijgen factcheckers in Duitsland desinformatie direct uit Rusland toegestuurd, merkte Laschyk zelf. Die factcheckers gaan het nepnieuws dan in hun media ontkrachten, maar daarmee wordt het juist verspreid. “We moeten betere verhalen vertellen”, aldus de Duitse blogger. “Dat is belangrijker dan gelijk hebben.”

Ook politieke partijen moeten betere visies voor de toekomst formuleren, benadrukt Laschyk, en vooral: die beter overbrengen aan de kiezer. “Partijen denken dat het genoeg is als ze genuanceerde voorstellen hebben. Ze vergeten dat ze die moeten verkopen.”

In Duitsland gingen dit voorjaar miljoenen mensen - volgens Laschyk meer dan 4 miljoen -  de straat op om te protesteren tegen de AfD en tegen extreemrechts. Dat was een reactie op het nieuws dat invloedrijke AfD'ers met rechtsextremisten en neonazi’s een plan hadden besproken om vluchtelingen, immigranten en Duitsers met een migratie-achtergrond het land uit te werken. Dat leidde tot grote verontwaardiging. “Toen zag je een shift bij media en politieke partijen”, vertelt Laschyk. “Ze veroordeelden radicaal-rechts.” De AfD daalde daarna een tijd lang in de peilingen. “Voor het eerst hadden we een counter-narratief.” Het effect is inmiddels weer deels weggeëbd. “Maar de schade die is toegebracht door goede journalistiek en storytelling resoneert bij ons tot op de dag van vandaag.”