Doodgaan in Duitsland
Eindejaarscolumn 2025

Toen deze zomer mijn vader overleed – hij woonde in Noord-Duitsland - moest ik mij verdiepen in alle regels die Duitsland rond sterven heeft. Duitsland en de omgang met regels, dat blijft een cultuurverschil waar ik me zelfs na jaren bij het Duitsland Instituut nog steeds over kan verwonderen. Ook moest ik me een nieuw vocabulair eigen maken.

Eerst moesten we een Bestatter vinden, een begrafenisondernemer. Die zochten we in de woonplaats van onze vader. In een kantoor dat sinds de jaren tachtig onaangeraakt leek – lamellen voor de ramen, tapijt op de vloer, portretten van drie generaties uitvaartverzorgers in zwartwit aan de wand – kregen we te horen wat we moesten regelen en welke opties we hadden. We wilden een crematie - een Feuerbestattung of ook wel Einäscherung genoemd. Cremeren is in Duitsland niet meer zo ongewoon als het enkele decennia geleden nog was, steeds meer Duitsers gaan liever in een urn dan in een kist. Omdat bij crematie alle sporen van een eventuele onnatuurlijke dood worden uitgewist en onderzoek op een later moment niet meer mogelijk is, is een tweede lijkschouwing verplicht, om iedere twijfel over de doodsoorzaak uit te sluiten.

Om onder de dwingende regels van de Friedhofzwang uit te komen, bood de uitvaartondernemer ons nabestaanden een ontsnappingsroute aan. Hij kon mijn vader overdragen aan een crematorium in Venlo, waar hij dan bijgezet kon worden, of uitgestrooid op een strooiveld.

Hier had ik eerder van gehoord: omdat je in Duitsland de as niet mee naar huis mag nemen, in een sieraad verwerken of uitstrooien op een geliefde plek, is er een levendig ‘uitvaarttoerisme’ van Duitsland naar Nederland. Documentairemaker Sergej Kreso maakte er in 2011 een documentaire over: 'Kaffeefahrt ins Krematorium'. Een Kaffeefahrt is een busreisje voor senioren, in dit geval dus naar een Nederlands crematorium, om voorgelicht te worden over de mogelijkheden voor crematie. 

Door de jaren heen moeten vele duizenden Duitsers al in Nederland zijn gecremeerd. In de grensstreek hebben Nederlandse crematoria Duitstalige websites en Duitstalig personeel. Een crematorium biedt zelfs aan de as per post naar Duitsland op te sturen als ophalen niet mogelijk is. Discretie is vereist, want officieel is dit niet toegestaan. De Duitse uitvaartondernemer trekt er vanaf de overdracht aan het Nederlandse crematorium zijn handen van af. 

Duitsers waarderen de warme ontvangst en sfeer in de Nederlandse crematoria, de koffietafel na afloop - en de relatief lage prijzen. Duitse crematoria zijn niet geschikt voor bezoekers, vertelde onze uitvaartverzorger. Het is niet gebruikelijk dat de plechtigheid in het crematorium is, voorafgaand aan de crematie, zoals in Nederland. De afscheidsbijeenkomst is normaalgesproken bij de bijzetting, in een kapel op de begraafplaats of een ruimte van de uitvaartonderneming. De Einäscherung voltrekt zich achter de schermen op een onbekend moment. 

Mijn vader was verknocht aan het landschap tussen Noord- en Oostzee, wat moest hij nou in Venlo? We kozen voor zijn urn een plek onder een boom in Begräbniswald Küstenfrieden direct aan de Oostzee. Bijkomend voordeel van deze natuurbegraafplaats is, zo vertrouwde de uitvaartverzorger ons toe, dat we geen last hebben van de strenge Grabpflege-regels die op normale begraafplaatsen gelden. Nabestaanden krijgen strikte instructies voor het onderhoud van een graf. Ze kunnen dit uitbesteden, maar dat kost ze al gauw enkele honderden euro's per jaar.

Doordat de bijzetting pas drie weken na het overlijden was, hadden we genoeg tijd voor alles wat geregeld moest worden. De Bestatter kon de overlijdensakte bezorgen maar daarvoor had hij wel het een en ander nodig: naast een uittreksel uit het geboorteregister van mijn vader ook een van mijn Nederlandse moeder – in beëdigde vertaling. Daarnaast de huwelijksakte en de scheidingspapieren- ook vertaald. Dit is vereist omdat de burgerlijke stand moet vastleggen of de overledene getrouwd, gescheiden of ledig (ongehuwd) was. 

Waar wij dachten rouwkaarten te bestellen, zoals we die in Nederland gewend zijn, ging de Bestatter uit van rouwbrieven - kennelijk de standaard in Duitsland. Het resultaat was dat de foto van onze vader overdwars gevouwen op een soort A4 stond. De Trauerfeier, de ceremonie in het bos was prachtig en de gezamenlijke maaltijd na afloop in een nabijgelegen restaurant, de Leichenschmaus (letterlijk lijkensmulpartij, wat een woord!) was dat ook. Ik had het niet willen ruilen voor een koffietafel in Venlo. Uiteindelijk kregen we pas na zijn bijzetting de overlijdensakte van mijn vader. Maar ach, wat zijn een paar weken op de eeuwigheid.