Vrijheid per vliegtuig
Berlijnse luchtbrug begon zestig jaar geleden

Leer de Duitse bondskanselier Merkel hoe je moet inspelen op sentimenten. “Tempelhof is voor veel mensen – ook voor mij persoonlijk – een historisch symbool van deze stad.” Waar Schiphol hoofdzakelijk in het nieuws is vanwege geluidsoverlast, is Berlijn vooral trots op zijn drie stadsluchthavens.

Daarvan ligt Tempelhof het meest centraal in de stad, omgeven door de wijken Kreuzberg, Schöneberg en Neukölln. Vanwege die locatie, maar vooral ook vanwege de inefficiëntie van drie afzonderlijke luchthavens, wil het Berlijnse stadsbestuur het vliegveld sluiten.

Ook het noordelijker gelegen Tegel moet het ontgelden. Het vliegverkeer naar Berlijn moet worden geconcentreerd in Schönefeld, aan de zuidrand van de stad. 

Zulke beslissingen gaan in Berlijn niet zonder slag of stoot. Via een referendum probeerde de bevolking de sluiting van Tempelhof – tevergeefs – tegen te houden. De zestig procent tegen de sluiting-stemmers bleken te weinig om het bestuur te overtuigen. Desondanks vonden meer dan een half miljoen mensen met Merkel dat de luchthaven vanwege zijn historische waarde behouden moest blijven.

Begin van de Koude Oorlog

Die geschiedenis is onlosmakelijk verbonden met de roerige jaren na de Tweede Wereldoorlog en het begin van de Koude Oorlog, die zich nergens zo duidelijk als in Berlijn manifesteerde. Tempelhof staat symbool voor de geallieerde luchtbrug naar Berlijn toen de Russen de stad over land blokkeerden van aanvoer vanuit het Westen, nu precies zestig jaar geleden.

Aanleiding voor de Berlijnse blokkade was de invoering van de D-mark in West-Duitsland op 20 juni 1948. Niet lang daarvoor hadden de Russen al korte tijd de grenzen van hun Duitse bezettingsgebied gesloten, toen de westelijke bezettingsmachten en de Benelux met Duitsland spraken over toenadering. Uit die onderhandelingen, waarvoor Rusland niet was uitgenodigd, is de Bondsrepubliek Duitsland voortgekomen.

Tegenmaatregelen

De nieuwe munt in de westelijke bezettingszones dwong de Russen tot directe tegenmaatregelen, bang als ze waren dat hun sector zou worden overspoeld door oude Reichsmarken. Rusland wilde het in zijn zone gelegen Berlijn betrekken bij de eigen munthervorming, maar dat ging de geallieerden weer te ver.

Na deze wederzijdse provocaties gooide Rusland op 23 juni de grenzen van Berlijn dicht, officieel vanwege “technische problemen”. Na de spoorwegen werden ook het wegverkeer en de vaarwegen afgesloten voor aanvoer vanuit het Westen. De westerse machten hadden rekening gehouden met een reactie van de Sovjetunie, maar hierop waren ze toch niet voorbereid.

Colonne tanks

De Amerikaanse bevelhebber stelde daarop voor met een colonne tanks hardhandig een einde te maken aan de blokkade. President Truman wilde zover niet gaan, vanwege het risico op een oorlog met de Sovjetunie. In plaats daarvan besloten de Amerikanen en Britten de luchtbrug die die laatsten tijdens de korte blokkade eerder dat jaar al hadden opgezet, uit te breiden.

De eerste officiële lvlucht landde op 26 juni op Tempelhof. Werkend met een nauwgezet tijdschema voerden vliegtuigen de eerste weken 750 ton voedsel, brandstof en bouwmaterialen per dag aan. Na verloop van tijd werd de aanvoer opgeschroefd naar tweeduizend ton per dag.

Elke drie minuten

Dat was mogelijk door de duidelijk gescheiden heenvluchten vanuit het noordelijk gelegen Hamburg en het zuidelijk gelegen Frankfurt en de terugvluchten richting het daartussen gelegen Hannover. Zo kon elke drie minuten een vliegtuig op één van de Berlijnse vliegvelden landen.

Op 15 en 16 april werd het record gevestigd van praktisch 1400 vluchten binnen 24 uur. Daarbij werd bijna dertienduizend ton aan materiaal Berlijn binnengevlogen.

Uiteindelijk hielden de Amerikanen en Britten, gesteund door Australiërs, Canadezen, Nieuw-Zeelanders en Zuid-Afrikanen, de luchtbrug bijna een jaar vol. Op 12 mei 1949 besloten de Sovjetautoriteiten tot opluchting van de sterk verarmde Berlijnse bevolking de blokkade op te heffen.

Deling van Berlijn

Ondertussen waren de Russische machthebbers er wel in geslaagd de deling van Berlijn te forceren. Naast het West-Berlijnse stadsbestuur stelden de Russen een Oost-Berlijns bestuur aan. Deze zogenaamde Demokratische Magistrat zetelde in het Rote Rathaus.

Maar de oprichting van de BRD kon de Sovjetunie niet verhinderen, en de westerse terugtrekking uit Berlijn evenmin. De geïsoleerde West-Berlijnse SPD-burgemeester werd tijdens de blokkade de personificatie van het verzet tegen het communisme en de volharding van het vrije Westen. Zijn toespraak in september 1948 voor de Rijksdag-ruïne is de wereld overgegaan:

“Vandaag is de dag waarop de bevolking van Berlijn zijn stem verheft. Deze bevolking van Berlijn roept vandaag de hele wereld toe. […] Volken van deze wereld, bevolkingen van Amerika, van Engeland, van Frankrijk, van Italië! Zie deze stad en besef dat jullie deze stad en deze bevolking niet mogen prijsgeven, niet kunnen prijsgeven.”

Vijand van het Westen

De Sovjetunie, die een paar jaar tevoren nog zij aan zij had gevochten met de geallieerden om Duitsland van de nazi’s te bevrijden, had zich door de blokkade openlijk als vijand van het Westen ontmaskerd.

De confrontatie in Berlijn maakte daarmee voor het eerst de Koude Oorlog zichtbaar. In die context kreeg de luchtbrug mythische proporties van de verdediging van de westerse vrijheid tegen de onderwerping aan het hardvochtige communisme.

Daarom wordt de luchtbrug, net als de nog altijd verheerlijkte D-mark, zestig jaar na dato nog net zo sterk geassocieerd met precies die westerse waarden. Door Carina de Jonge elders op deze website verwoord als “de import van de American dream van vrijheid en onbegrensde mogelijkheden.”

Misschien dat de Berlijnse bevolking daarom allengs wel kan wennen aan de sluiting van luchthaven Tempelhof, gepland voor eind oktober. De grote Duitse filmstudio Babelsberg heeft immers al aangekondigd hangars te willen huren om als studio te gebruiken. Alleszins geen slechte bestemming, als je het over onbegrensde mogelijkheden hebt.

Pim Huijnen is redacteur van het Duitslandweb.