SPD tussen grote coalitie en eigen toekomst
De gevolgen van Münteferings aftreden

De orkaan Andrea, die maandagmiddag door de SPD woedde, kan een storm in een glas water blijken. Nu vice-partijvoorzitter Heidemarie Wieczorek-Zeul heeft aangekondigd haar functie beschikbaar te stellen, zou Andrea Nahles haar kunnen opvolgen. Zo had Müntefering het oorspronkelijk gepland, al was hij volgens zijn eigen scenario zelf partijvoorzitter gebleven.

Wieczorek-Zeul, tevens minister van Ontwikkelingssamenwerking, weigerde aanvankelijk plaats te maken voor de jonge politica. Opgelucht had ze Nahles poging gesteund als secretaris-generaal alsnog een toppositie in het SPD-bestuur te verwerven, hoewel Müntefering had gewaarschuwd hoeveel belang hij hechtte aan de kandidatuur van zijn vertrouweling Kajo Wasserhövel. Toen Nahles vervolgens de steun kreeg van 23 van de 45 bestuursleden – tegen veertien voor Wasserhövel – liet Müntefering blijken dat hij de actie niet kon waarderen en kondigde hij tot ieders schrik zijn aftreden aan.

Signaal

Alles wijst erop dat het bestuur Müntefering met de steun aan Nahles een signaal had willen afgeven. De SPD-voorzitter krijgt de kritiek partijbesluiten vaak op eigen houtje, of samen met de nog zittende kanselier Schröder, te nemen. Zo ging hij er ook vanuit dat de benoeming van zijn kandidaat Kajo Wasserhövel een hamerstuk zou worden. Een deel van het bestuur weigerde daaraan mee te werken en liet zijn macht gelden. Maar met het verlies van Wasserhövel verloor het bestuur vervolgens zijn voorzitter.

“Als we hadden geweten dat Müntefering zou aftreden, dan was de stemming anders verlopen”, zo bekende bestuurslid Hermann Scheer tegenover Spiegel Online. Daarmee gaf hij al aan dat het nooit de intentie van het bestuur was geweest Müntefering te laten vallen. Wieczorek-Zeul, die eerder nog riep dat ze nog eerder haar ministerspost zou opgeven dan haar vice-voorzitterschap, benadrukte dat haar steun aan Nahles “geen stem was tegen een grote coalitie, geen stem van rechts tegen links en geen stem tegen Franz Müntefering” en stelde haar positie alsnog ter beschikking.

Eenheid

Op de achtergrond speelt echter meer mee dan Münteferings bestuurlijke stijl. Veel bestuursleden die tegen Müntefering in gingen, zeiden te willen protesteren tegen de eenheid tussen regering en partij. Zij vrezen dat de SPD in regering met de christen-democratische CDU/CSU haar sociale gezicht nog meer verliest dan in de laatste rood-groene jaren.

De schok was immers groot toen teleurgestelde SPD’ers zich dit jaar van hun partij afkeerden en zich verenigden in de WASG. Samen met de PDS haalde die partij onder de veelzeggende naam Die Linkspartei 8,6 procent van de stemmen. De bondskanselier die verantwoordelijk wordt gehouden voor de leegloop ter linker zijde, Gerhard Schröder, voert nu naast Müntefering de coalitieonderhandelingen voor de komende regering.

Met Andrea Nahles moet die leegloop worden tegengegaan. De vroegere voorzitter van de jongerenafdeling van de SPD vertegenwoordigt het linkse blok binnen de partij en moet het sociale gezicht van de SPD worden. Niet alleen vanwege haar jonge leeftijd, 35 jaar, staat ze daarom voor velen symbool voor de toekomst van de SPD. Alleen met een duidelijk links profiel, zo denken zij, kan de partij teleurgestelde kiezers voor zich terugwinnen en zich afzetten tegen de centrum-rechtse CDU/CSU. Dat zal hard nodig zijn na de grote coalitie, waarvan niemand gelooft dat die langer standhoudt dan vier jaar.

Scepsis

Angstvallig probeert de SPD de buitenwereld ondertussen te overtuigen van haar eenheid. Symbolisch genoeg was het Kurt Beck, die veel genoemd werd als opvolger van Müntefering, die zijn collega Matthias Platzeck voordroeg als nieuwe partijvoorzitter. Op korte termijn snijdt de partij zich met haar onderhuidse richtingenstrijd evenwel onherroepelijk in de eigen vingers.

De aangetaste positie van Müntefering en de gerommel in de partij verzwakt de positie van de SPD in de coalitieonderhandelingen. Bovendien kan een ‘ruk naar links’ binnen de SPD-partijtop de scepsis van haar regeringspartner vergroten. Enkele deskundigen geloven al niet meer dat de grote coalitie überhaupt tot stand zal komen, hoewel de komst van Platzeck ook van zijde van de CDU/CSU wordt begroet.

Consequenties

Edmund Stoiber heeft alvast zijn consequenties getrokken uit de perikelen binnen de SPD en ziet af van zijn ministerspost in de nieuwe regering. Hij vreest dat met het aftreden van Müntefering als voorzitter de stabiliteit van de regering in het geding is. De grote coalitie wordt tenslotte beschouwd als noodoplossing die slechts bij gratie van alle deelnemende partijen een constructief beleid kan voeren. Om zich te verzekeren van de steun van hun partijen wilden de voorzitters van zowel CDU, CSU als de SPD zitting nemen in het kabinet. Die situatie is nu veranderd en Stoiber meende daar op in te moeten spelen.

Hij heeft niettemin de schijn van eigenbelang tegen. Stoiber wekte de indruk niet op eigen wens de aanvankelijke stap naar Berlijn te hebben gemaakt. Ook bij de invulling van zijn ministerspost toonde hij zich niet snel tevreden. Het lijkt er dan ook op dat hij de eerste kans heeft aangegrepen zijn biezen te pakken en “alsof hij met 180 kilometer over de snelweg reed en zonder de rem ook maar aan te raken” rechtsomkeert te maken richting Beieren, aldus het cynische commentaar van een CSU’er.

Binnen zijn partij stuit Stoibers actie op veel onbegrip. Het zal zijn positie als leider van de CSU, die sinds de teleurstellend verlopen verkiezingen toch al niet zo best was, niet ten goede komen. Voor de coalitievorming hoeft zijn vlucht anderzijds geenszins nadelig uit te pakken. Aangezien hij en Merkel in een permanente machtsstrijd zijn verwikkeld, kan dat de stabiliteit van de nieuwe regering zelfs ten goede komen.

Pim Huijnen is redacteur van het Duitslandweb.