Hoe media het Holocaustbeeld veranderen
Conferentie ‘Mediale Transformationen des Holocaust’ in Parijs

Het is vooral de representatie van de Holocaust in de populaire cultuur die veel vragen oproept. Elisabeth Bronfen, professor Engels en Amerikastudies aan de universiteit van Zürich, ging tijdens haar lezing op de conferentie in Parijs in op de film ‘Inglorious Bastards’ (2009) van de bekende Amerikaanse regisseur Quentin Tarantino. Daarin heeft een speciale eenheid van het Amerikaanse leger – die voornamelijk bestaat uit soldaten met een Joodse achtergrond - de opdracht om zoveel mogelijk angst te zaaien onder Duitse militairen. Hierin slagen ze vooral door hen op wrede wijze te vermoorden en daarna te scalperen. Uiteindelijk plegen de ‘bastards’ een succesvolle aanslag op Adolf Hitler. De vraag is of het beeld van de Holocaust niet ondergesneeuwd raakt door dit soort gefictionaliseerde representaties.

'Reductio ad Hitlerum'

Het beeld van de Holocaust verandert voortdurend. Het bestuderen van deze veranderingen is onder meer interessant omdat de Shoah als moreel referentiepunt een centraal onderdeel uitmaakt van veel actuele discussies. In 1990 observeerde de Amerikaanse journalist Mike Godwin al dat de meeste internetdiscussies uiteindelijk worden afgesloten met een Reductio ad Hitlerum: een vergelijking met Hitler of het nationaalsocialisme.

Dit fenomeen geldt niet alleen voor internetdiscussies, stelde cultuurwetenschapper Natalia Skadrol van de Hebrew University in Jeruzalem in haar bijdrage aan de conferentie. Verwijzingen naar de Holocaust – als de ultieme catastrofe – zijn een centraal onderdeel van het gehele publieke debat. Als voorbeeld noemde ze het feit dat mensen die niet geloven in het broeikaseffect vaak worden vergeleken met Holocaustontkenners.

Nederlandse herinnering aan de Tweede Wereldoorlog

In Duitsland bestaat al geruime tijd wetenschappelijke aandacht voor het veranderende beeld van de Holocaust. Maar ook in Nederland komt er de laatste jaren steeds meer aandacht voor dit onderzoeksveld. Het NWO-project ‘De dynamiek van de herinnering’, onder leiding van de Amsterdamse mediawetenschapper Frank van Vree, is gericht op veranderingen in de Nederlandse herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Centraal in zijn onderzoek staat de vraag hoe deze veranderingen in de herinnering tot stand komen.

Tijdens zijn lezing op de conferentie wees Van Vree op het belang van de generatiewisseling in de jaren zestig. De babyboomers stelden kritische vragen aan hun ouders over de oorlog. Ze vonden het traditionele beeld van de bezetting van Nederland door de Duitsers vaak te eenzijdig: niet iedereen had toch immers in het verzet gezeten?

TV-series ‘De bezetting’ en ‘De oorlog’

 De vragen die centraal stonden op de conferentie speelden onlangs ook een rol in de discussie over de Nederlandse tv-documentaires ‘De Bezetting’ en ‘De oorlog’. Het beeld van de oorlog van het grote publiek in de jaren vijftig en zestig heeft vooral vorm gekregen in de bekende documentaire ‘De Bezetting’ (1965) van Loe de Jong, aldus Van Vree in zijn boek ‘In de schaduw van Auschwitz’ (1995). Deze documentaire trok in de jaren zestig miljoenen kijkers. Veel historici hebben kritiek op het beeld van de oorlog dat uit de documentaire naar voren komt. De Jong propageerde een goed/foutperspectief. Bovendien werden bepaalde groepen – zoals leden van de NSB – zowel letterlijk als figuurlijk, buiten beeld gehouden.

De serie ‘De Oorlog’ (2009) kan in veel opzichten worden gezien als de opvolger van ‘De Bezetting’. Beide documentaires werden gemaakt door de publieke omroep en trokken veel kijkers. Vooral dit laatste zorgde ervoor dat de series grote invloed hadden op de vorming van het gangbare beeld van Nederland tijdens de bezetting. De makers van ‘De Oorlog’, onder leiding van de bekende tv-journalist en bedenker van ‘Andere tijden’ Ad van Liempt en de éminence grise van de Nederlandse historische wetenschap Hans Blom, wilden zich zeer bewust van hun illustere voorganger onderscheiden. In ‘De Oorlog’ moest er niet moreel geoordeeld worden, maar moest de kijker de ruimte krijgen om zijn eigen afwegingen te maken.

Oordelen

Toch kwam er ook op deze documentaire al snel kritiek. Historicus Barbera Henkes van de Rijksuniversiteit Groningen betoogde dat het ontbreken van expliciete morele oordelen niet betekent dat er niet moreel geoordeeld wordt. Volgens haar was het zwart/wit perspectief van De Jong vervangen door een grijs perspectief, waarin iedereen een beetje fout en een beetje goed was geweest. De serie benadrukte te weinig de vrije keuze die individuen tijdens de oorlog hadden: de makers leverden historische actoren over aan “de mallemolen van de geschiedenis”, aldus Henkes. Hierdoor propageerden ze – zonder het zelf te willen – toch een bepaald moreel perspectief.

Goed/fout, zwart/wit of grijs – het was ook in de wandelgangen van de conferentie in Parijs onderwerp van gesprek. Dat de ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog uitsterven is niet tegen te houden. Dat het beeld van de Holocaust verandert, ook niet. Dat is immers al decennialang het geval. Welke rol spelen wetenschappelijke en fictionele representaties van het verleden in de toekomst in de vorming van dit beeld? En moet je überhaupt iets aan die beeldvorming van de Holocaust in de media en de kunst veranderen?

In Parijs werd door de deelnemers aan de conferentie getracht een antwoord op deze vragen te formuleren. Binnenkort kunt u via een link bij dit artikel het wetenschappelijke verslag van de conferentie lezen.

Thomas Smits doet de researchmaster Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en hield zich daarvoor onder meer bezig met de Nederlandse tv-series 'De Bezetting' en 'De oorlog'. In het kader van zijn studie was hij aanwezig op de conferentie ‘Mediale Transformationen des Holocaust’ die van 29 juni tot 2 juli plaatsvond in Parijs.