Op zoek naar een nieuwe balans
Vijfpartijenstelsel herschikt poltiek landschap

(15 april 2008) Duitse partijen staan voor een omwenteling bij de verkiezingen van 2009: het opmerkelijk stabiele naoorlogse politieke bestel wordt opgeschud door het aanhoudende succes van een vijfde partij: Die Linke.

Sinds enige tijd waart het woord 'vijfpartijenstelsel' door de Duitse media. Opiniemakers en partijpolitici lijken het erover eens dat de opmars van Die Linke niet alleen consequenties heeft voor de SPD. Alles wijst erop dat de kaarten bij de Bondsdagverkiezingen volgend jaar opnieuw geschud zullen worden.

Wat in de rest van Europa al langer speelt, was in Duitsland tot voor kort een revolutionaire gedachte. Terwijl bijvoorbeeld in Nederland partijpolitieke versplintering en slepende coalitieonderhandelingen al jaren aan de orde van de dag zijn, is het Duitse partijenlandschap sinds de jaren vijftig verrassend overzichtelijk gebleven.

Duidelijke tweedeling

Maatregelen als het verbod op extremistische partijen en een kiesdrempel van vijf procent werkten deze rust in de hand, maar nog belangrijker was de grote behoefde aan stabiliteit van de Duitse kiezer, zeker kort na de oorlog. Volkspartijen CDU en SPD kwamen hieraan tegemoet door hun programma's op een zo breed mogelijke kiezersgroep te richten.

Zelfs de FDP die haar jarenlange coalitiepartner SPD inwisselde voor de CDU en de opkomst van de Grünen in de jaren tachtig vormde eerder een bevestiging dan een ontkrachting van de duidelijke ideologische tweedeling in een burgerlijk en een progressief front. Omdat de CDU/CSU niet met de milieupartij wilde regeren, betekende een stem op FDP of Grüne immers automatisch een stem op een 'zwart-gele' of 'rood-groene' coalitie.

Die Linke daarentegen maakt met haar komst een eind aan dit evenwicht. Ook als de protestpartij toch geen blijvertje zal worden, is alles mogelijk, nu de kiezers hun 'stabiliteitspact' met de grote partijen hebben opgezegd: van front-overschrijdende driepartijencoalities tot en met het ontstaan van partijen rechts van het politieke spectrum.

Politici en opiniemakers reageren tot nu toe veelal bezorgd op deze ontwikkeling. Rekenkundig biedt het Duits systeem dan wel plaats aan negentien partijen. Maar in de praktijk is het dualisme van christelijk-liberaal versus sociaaldemocratisch-ecologisch diep verankerd in het bewustzijn van politiek en kiezers.

Kieswet op de helling?

Nog nooit is de stabiliserende kracht van de naoorlogse wetgeving op de proef gesteld door de komst van een vijfde partij in het parlement – als je tenminste van de deelstaten afziet, waar de machtsverdeling vaak heel anders ligt dan in de Bondsdag. Het trauma van de jaren dertig, waarin de partijpolitieke versplintering Hitler aan de macht hielp, belast Duitse politici tot op de dag van vandaag.

Daarom gaan er stemmen op voor een wijziging van de kieswet, zoals geopperd door oud-Bondspresident Roman Herzog. Maar Herzogs op het Franse systeem gebaseerd voorstel voor een meerderheidskiesrecht is vooralsnog te vaag om het naar het Duitse politieke landschap te kunnen vertalen.

Bovendien kan een wijziging van het kiesrecht er in de ogen van de kiezers uitzien, als een legislatief kneepje van de twee grote partijen om hun concurrenten te elimineren. Kleine partijen zouden in een meerderheidsstelsel immers sneller kopje onder gaan. Los van de vraag of zo'n grondwetswijziging de benodigde meerderheid van stemmen in de Bondsdag vindt, zou deze maatregel van een complete minachting voor de kiezerswens getuigen. Gezien het succes van Die Linke, lijkt de electorale voorkeur momenteel immers juist naar kleine partijen uit te gaan.

Variatie in het poltieke landschap

Ondanks hun voorbehoud, zullen de gevestigde partijen zich dus voor 2009 op een bestaan in een vijfpartijensysteem moeten gaan voorbereiden. Dat brengt een aantal problemen met zich mee. Het vormen van een stabiele en slagvaardige regeringscoalitie wordt er niet eenvoudiger op: nog meer dan nu al het geval is, zal een regering voor elk wetsvoorstel opnieuw een meerderheid in de Bondsdag bij elkaar moeten trommelen.

Ook campagne voeren wordt een nog grotere uitdaging, nu het uitspreken van coalitiebeloftes vóór de sluiting van de stemhokjes vrijwel onmogelijk wordt. Tweeduidige verkiezingsuitslagen als bij de deelstaatverkiezingen in Hessen zullen immers ook op federaal niveau meer regel dan uitzondering worden. Dat betekent dat de partijen in hun campagnes alle opties open moeten houden, want koerswisselingen na de verkiezingen zijn moeilijk te verkopen. Dit ondervond SPD-leider Kurt Beck aan den lijve toen hij repte van een coaltitie met de Linkspartei in Hessen, die hij voor de deelstaatverkeizingen nog resoluut had uitgesloten.

Maar behalve problemen brengt het vijfpartijenstelsel ook nieuwe variatie in het politieke landschap. Met name de krimpende SPD heeft er voor 2009 meer mogelijkheden bijgekregen naast oppositie of grote coalitie. Deze laatste optie is niet alleen van oudsher impopulair in Duitsland; de SPD verbleekt bovendien nu al toenemend naast de sterkere CDU/CSU. Al lijkt een eventuele samenwerking met Die Linke toekomstmuziek, de komst van een partij links van het midden vergroot de mogelijkheden van de SPD om toch in de regering te komen.

Maar zelfs zonder rood-rode coalitie ontstaan er in het vijfpartijenstelsel nieuwe perspectieven voor de sociaal-democraten. Naast de traditionele rood-groene coalitie wordt ook een Ampel met FDP en Grüne (stoplicht: de liberale partijkleur is geel) denkbaar, als er geen meerderheid voor een christelijk-liberale regering te vinden is.

Kleine partijen als grote winnaar

De CDU/CSU daarentegen is dan wel groter, maar beperkter in haar mogelijkheden, omdat zij een samenwerking met de Grünen tot nu toe kategorisch heeft uitgesloten. Om haar speelruimte te vergroten, zullen de christendemocraten op den duur het gesprek met de milieupartij moeten zoeken. Een 'zwart stoplicht' van CDU/CSU, Grünen en FDP zou de meest reële mogelijkheid vormen.

De grootste winnaar lijken de kleine partijen, die meer kansen dan ooit hebben om mee te regeren. Maar deze nieuwe opties vergen van FDP en Grünen wel een hoge mate van ideologische flexibiliteit – ook van hun kiezers. Deze denken namelijk vaak nog in termen van de traditionele ideologische fronten. Verliezen de kleine partijen hun kiezers, dan zou hun mobiliteitsvoorsprong al gauw in hun nadeel kunnen werken.

Hoewel de Linke in deze veelkleurige coalitieplaatjes nauwelijks voorkomt – de samenwerking met de SPD lijkt voorlopig nog ver weg – heeft haar opkomst nu al diepe sporen achtergelaten in het Duitse politieke landschap. Ook als de Linke een eendagsvlieg mocht blijken, zal het oude evenwicht niet zonder meer terugkeren. Bovendien zet de komst van een vijfde partij ook de deur open voor nieuwe partijen. De verkiezingen beloven nog spannend te worden volgend jaar.

Carina de Jonge promoveert in München en schrijft regelmatig voor het Duitslandweb.