Dreigende ondergang van economisch boegbeeld
Diepe crisis bij warenhuis Karstadt

Verleden week dinsdag maakte bestuursvoorzitter Christoph Achenbach - in juni aangetrokken als troubleshooter - bekend dat zijn firma Karstadt de grootste saneringsoperatie in haar bestaan tegemoet gaat. Het verlies dit jaar bedraagt naar verwachting 1,3 miljard euro. Van de 181 warenhuizen moeten er 77 worden verkocht. Althans, dat is het plan. Dient er zich geen koper aan, dan worden de vestigingen eenvoudigweg gesloten en komen de werknemers op straat te staan. Schattingen lopen uiteen van 8.500 tot 28.000 getroffenen.

Het betreft hier echter geen zaak als alle anderen. Karstadt is namelijk niet zomaar een concern, maar de grootste uitbater van warenhuizen en postorderbedrijven in heel Europa. Werkverschaffer voor honderdduizend mensen. Eigenaar van 60 procent van de driehonderd warenhuizen die Duitsland momenteel telt. Eigenaar bovendien van het bekende postorderbedrijf Neckermann, medeoprichter van reisbureau Thomas Cook en investeerder in de 35 Duitse filialen van koffieketen Starbucks. Crisis bij Karstadt is dus niet zomaar een dertien-in-een-dozijn crisis, crisis bij Karstadt betekent een fikse dreun voor de nu al niet bepaald florissante economie van Duitsland.

West-Duitse identiteit

Eigenlijk reikt de crisis nóg dieper: crisis bij Karstadt betekent krassen in een apart hoofdstuk van de geschiedenis van de Bondsrepubliek, ja de teloorgang van een deel van de West-Duitse identiteit. Het bedrijf werd 123 jaar geleden, in 1881, in Wismar opgericht door Rudolph Karstadt. Sinds 1923 is het beursgenoteerd. Het ontleent zijn faam aan de decennia na de Tweede Wereldoorlog, toen het uitgroeide tot symbool van het Wirtschaftswunder, de onverwacht snelle wederopbouw van de West-Duitse economie uit de oorlogsruïnes en een voorname factor voor de West-Duitsers bij het herwinnen van hun door de oorlogsmisdaden aangetaste zelfvertrouwen. Als bijbel van het identiteitsverschaffende consumerings-evangelie functioneerde de vanaf 1927 door Karstadt uitgegeven Quelle-catalogus: een 1500 pagina´s tellende, ruim een kilo zware gids waarin meer dan tachtigduizend artikelen stonden aangeprezen, van stofzuigers en corduroybroeken tot wasmachines en haardrogers.

Vanaf 1976 kwam daar de iets minder lijvige Neckermann-gids van vierhonderd pagina´s bij; de slagzin "Neckermann maakt het mogelijk" gaf uitdrukking aan de West-Duitse welvaartsdrang. Onbetwist symbool daarvan werd het West-Berlijnse Kaufhaus des Westens - in de volksmond bekend als KaDeWe. Tienduizenden vierkante meters kapitalistisch inkoopparadijs midden in de DDR met haar bankroete planeconomie. Als bezitter van het KaDeWe was Karstadt uitbater van het "Schaufenster des Westens" en daarmee van één van de voornaamste trekpleisters van West-Duitsland in het naar consumptiegoederen snakkende Oost-Duitsland. Stellen dat de huidige crisis bij Karstadt vergelijkbaar is met een bestaanscrisis van V&D is dus mild uitgedrukt.

Overlevingskansen
De problemen bij Karstadt passen bij uitstek in het sombere beeld dat de Duitse economie al geruime tijd laat zien. Bezuinigingen op uitkeringen, gezondheidszorg en pensioenreserves; massale protesten tegen het regeringsbeleid zowel in woord als met het stembiljet: de sanering bij Karstadt valt samen met de sanering van de welvaartsstaat waar zij kort na de oorlog nog het positieve symbool van was geweest. En de pijn zit diep, zoals blijkt uit het feit dat zelfs afgevaardigden van de normaal gesproken sterk marktgerichte liberale partij FDP kanselier Gerhard Schröder hebben opgeroepen om de kwestie-Karstadt uit te roepen tot persoonlijke "Chefsache". Maar daar wil de kanselier niets van weten; de economie valt door de staat niet zo direct te sturen, klonk het verleden week op welhaast neoliberale wijze uit de mond van de sociaal-democraat Schröder.

Als oorzaak van de financiële crisis bij Karstadt geldt - behalve jarenlang mismanagement - de toenemende concurrentie van allesomvattende winkelpassages à la het Amerikaanse Wal-Mart en de verkoop via internet. De filosofie van het warenhuis - "alles onder een dak" - zou achterhaald zijn. Socioloog Kai-Uwe Hellmann van de universiteit in Essen trok in het dagblad Frankfurter Allgemeine Zeitung vorige week een parallel met de crisis waarin de grote politieke partijen SPD en CDU zich bevinden: "Alle instituties zijn onderworpen aan een sterke druk zich te rechtvaardigen. De volkspartij en het volkswarenhuis moeten zich heroriënteren, omdat de kiezer en de klant geëmancipeerd zijn". De Karstadt-crisis als exponent van de wortels van het politieke tumult in Duitsland van de afgelopen maanden.

Het bestuur van Karstadt heeft laten weten dat het, in een poging het bedrijf te redden, bereid is 5 tot 10 procent van zijn inkomen in te leveren en van vakantiedagen en toeslagen als een dienstwagen af te zien, als de werknemers akkoord gaan met verlenging van de werkweek zonder dat daar een loonsverhoging tegenover staat. Volgens het Deutsche Institut für Wirtschaftsforschung zou een uitbreiding van het aantal uren per week van 37 naar 42 zonder loonaanpassing de overlevingskansen van Karstadt vergroten. Daarmee zou het bedrijf ook op een andere ontwikkeling van de afgelopen maanden aanhaken: de wens van directies van grote bedrijven om buiten de vakbonden om tot overeenstemming te komen met hun werknemers over langere werkweken en relatief lagere beloningen. Autofabrikant Daimler-Chrysler bijvoorbeeld bereikte in juli een dergelijk akkoord met zijn werknemers. Zou Karstadt daar ook in slagen, dan kan dat de redding betekenen voor het bedrijf dat in het verleden zo`n belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de West-Duitse identiteit.

Mark Schenkel studeert geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en schrijft regelmatig artikelen voor het Duitslandweb.