En de winnaar is...'het oude Europa'!
De 'woord van het jaar'-verkiezing 2003

Het bleef spannend tot het allerlaatste moment, maar uiteindelijk kan er natuurlijk maar één de beste zijn: 'das alte Europa' - 'het oude Europa' is gekozen tot 'woord van het jaar' in Duitsland, op de voet gevolgd door       ' Agenda 2010', het hervormingspakket van de regering-Schröder. De bronzen medaille ging naar 'Reformstreit'; de troostprijs voor 'zin van het jaar' werd uitgedeeld aan de titel van het televisieprogramma 'Deutschland sucht den Superstar'. Deze uitslag werd afgelopen vrijdag bekend gemaakt door de Gesellschaft für deutsche Sprache (GfdS) in Wiesbaden, een gezelschap taalwetenschappers dat al sinds het begin van de jaren zeventig de berichtgeving in de Duitse media nauwlettend volgt, op zoek naar woorden en zinsnedes die het taalgebruik in een bepaald jaar sterk hebben beïnvloed. De jury motiveerde haar besluit door erop te wijzen dat 'het oude Europa' niet alleen binnen korte tijd een vaste plaats heeft weten te veroveren in het taalgebruik, maar er bovendien in is geslaagd haar oorspronkelijke, negatief bedoelde inhoud om te ruilen tegen een positieve lading - in Europa althans.

De GfdS baseert haar keuze niet alleen op de frequentie waarme een bepaald woord opduikt in de media, maar ook op basis van de verwachting dat het geen eendagsvlieg betreft. De GfdS tracht ieder jaar woorden te kiezen die hun duurzaamheid zullen bewijzen. Een willekeurige greep uit de eregalerij laat zien dat zij daar doorgaans wonderwel in slaagt: in 1997 bijvoorbeeld ging 'Reformstau' met de eer aan de haal, voorafgegaan door onder andere 'Sozialabbau' (1993) en 'Besserwessi' (1991) - woorden die inmiddels vast onderdeel vormen van het Duitse taalgebruik. Aan de hand van de lijst van de GfdS "kan men een korte cultuurgeschiedenis van de Bondsrepubliek schrijven", aldus voorzitter Rudolf Hoberg afgelopen vrijdag.

"Duitsland is een probleem"
Het moet wel gezegd: de winnaar van dit jaar had ruim de tijd om zich in het geheugen van veel mensen te nestelen. Hij verscheen namelijk ten tonele helemaal aan het begin van dit jaar, op 22 januari om precies te zijn. Op die dag bestempelde de Amerikaanse minister van Defensie, Donald Rumsfeld, Duitsland en Frankrijk als "old Europe", "het oude Europa". Rumsfelds uitspraak was ingegeven door het hardnekkige verzet dat deze landen boden tegen de Amerikaanse 'Alleingang' richting Irak. Het "nieuwe Europa" lag volgens Rumsfeld meer richting het oosten, in de buurt van Polen - niet geheel toevallig een voorstander van de Amerikaanse aanpak van Irak. De opstelling van de Bondsrepubliek inzake Irak werd becommentarieerd met de woorden: "Duitsland is een probleem".

De provocatieve uitspraken van Rumsfeld leidden in eerste instantie tot heftige verontwaardiging in de betreffende landen. De betiteling 'het oude Europa' riep onwillekeurig de herinnering op aan het duistere verleden van het Europese continent. De Slag bij Waterloo (1815), de oorlog om Elzas-Lotharingen (1870-1871), de Eerste Wereldoorlog (1914-1918), de Tweede Wereldoorlog (1939-1945); keer op keer had de erfvijandschap tussen Frankrijk en Duitsland (de opvolger van het militaristische Pruisen) Europa in het onheil gestort. Om met dergelijke, historisch beladen termen te worden weggezet door militair bondgenoot Amerika, werd in Berlijn en Parijs als uiterst grievend ervaren.

Geuzennaam
De gewraakte woorden zouden in de daaropvolgende maanden echter een opmerkelijke gedaantewisseling ondergaan. Naarmate Amerika zich vastbeslotener toonde om militair in te grijpen, groeide 'het oude Europa' uit tot geuzennaam van de tegenstanders van een dergelijk ingrijpen. De woorden bleken opeens te verwijzen naar een historisch gegroeid besef, dat oorlog en eenzijdig optreden geen duurzame oplossingen zijn voor conflicten. In Duitsland werd 'Das alte Europa' voortaan in een adem genoemd met het bekende 'Nie wieder Krieg'. De wereld zou meer baat hebben bij internationaal overleg - zoals de voormalige vijanden Duitsland en Frankrijk hadden bewezen met de Europese Unie, het politieke vlechtwerk dat de Duitse leeuw na de Tweede Wereldoorlog in staat had gesteld zich neer te vlijen naast het Franse lam. Daar konden die branieschoppers en schietgrage cowboys aan de andere kant van de Atlantische Oceaan een voorbeeld aan nemen. Wijsheid komt met de jaren, zo luidde de boodschap, en wie liep er langer mee dan 'het oude Europa'?

De huidige discussie over een Europese grondwet zou er toe kunnen leiden dat 'het oude Europa' binnenkort al haar eerste revival gaat beleven. Na afloop van de mislukte top over deze grondwet, een week geleden in Italië, waarschuwden Duitsland en Frankrijk voor "een Europa van twee snelheden", een Europese Unie waarin het ene deel deel van de lidstaten het integratieproces sneller wil uitvoeren dan het andere deel. Indien een nieuwkomer als Polen, dat op 1 mei volgend jaar tot de EU toetreed, niet inschikt, deinzen de oprichters van de EU er niet voor terug om een kopgroep van landen te gaan aanvoeren, welke zelfstandig doorgaat met de integratie, zo luidde het verkapte dreigement. Wat Berlijn en Parijs daarmee schetsten was niets minder dan een Europese Unie, die is verdeeld in een 'oud' en een 'nieuw' Europa. Dit biedt 'het oude Europa' de unieke kans om ook in 2004 mee te dingen naar de titel 'woord van het jaar'. En dat alles dankzij Donald Rumsfeld.

Mark Schenkel is student Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en schrijft regelmatig artikelen voor het Duitslandweb. Momenteel studeert hij aan de Humboldt Universität in Berlijn.