Kijkt Schröder af bij Balkenende?
Duitse hervormingsplannen voor Nederlanders herkenbaar

Toen Gerhard Schröder in 1998 aantrad als bondskanselier hing er om zijn rood-groene coalitie een sfeer van optimisme. Het markeerde het einde van het tijdperk Helmut Kohl en met de Generatie '68 aan het roer zou Duitsland eindelijk 'volwassen' worden. Schröder bedoelde daarmee onomwonden dat het kersvers herenigde Duitsland politiek afscheid moest durven nemen van het zwaar belaste verleden, om als 'normale' staat een plaats te veroveren in de uitdijende Europese Unie. En ja, natuurlijk waren er grote economische hobbels te nemen. Maar het zou allemaal wel goedkomen: met de structurele werkloosheid, met de achterblijvende output van de miljardeninvesteringen in de NeueLänder en de taaie verhoudingen tussen werkgevers en vakbonden. Ondertussen beleefde Nederland onder leiding van zijn sociaal-democratische collega Wim Kok een gouden decennium. Het ging daar zo voor de wind, dat de SPD-er graag van zijn buurman wilde horen hoe het 'poldermirakel' de oplossing zou kunnen zijn voor de vastgelopen structuren in zijn land.

Bezuinigingsplannen

Inmiddels hangen er boven het kleine buurland ook donkere wolken en heeft de nieuwe regering-Balkenende voor een andere koers gekozen, die neerkomt op de grootste bezuinigingsoperatie ooit in de Nederlandse geschiedenis. De politiek-ideologische basis daarvan is samen te vatten onder het motto 'de burger is aan zet, meer eigen verantwoordelijkheid, en bij rechten horen ook plichten'. Behalve forse bezuinigingen moeten er weer prikkels komen om de burgers los te weken uit de pamperende klauwen van de verzorgingsstaat. Als gevolg van de economische recessie die beide landen treft - Duitsland uiteraard al veel langer en veel ernstiger - lijkt het wel of Schröder weer zijn oren laat hangen naar de buren. Alleen, nu zien zijn plannen er bijna net zo uit als die van zijn Nederlandse politieke tegenstander. De sleutelbegrippen van Schröders gigantische hervormingsoperatie, die hij dezer dagen door de Bondsdag heen loodst, klinken de Nederlanders bekend in de oren: bezuinigen en nog eens bezuinigen. Het devies van de rood-groene coalitie luidt 'minder taken voor de staat, meer verantwoordelijkheid voor de burger, meer eigen bijdragen en lagere uitkeringen, minder bureaucratie'. Net als in Nederland gaan aloude begrippen van de naoorlogse verzorgingsstaat - zoals solidariteit, eerlijke verdeling van kennis, macht en inkomen, gelijke toegang tot de gezondheidszorg - naar de mestvaalt.

Opvallend aan deze parallel is dat in beide landen de oppositie (in Duitsland is dat CDU/CSU en FDP en in Nederland PvdA en Groen Links) weinig tegenstand kan bieden aan de plannen. De bewegingsvrijheid om te strijden tegen de snoeiharde maatregelen is beperkt, want het gevoel van urgentie om de vastgelopen verzorgingsstaat te moderniseren gaat dwars door de ideologische gelederen heen. De snel oprukkende vergrijzing, in combinatie met economische recessie, trekt onvermijdelijk een zware wissel op de sociale zekerheid van iedere burger. Of hij nou links of rechts is, vrouw of man, oud of jong, allochtoon of autochtoon: het is alle hens aan dek.

Verwarring

Dit levert een verwarrend plaatje op. Terwijl het in Nederland een soort klassieke logica is dat het mes zo diep snijdt omdat het wordt gehanteerd door een rechtse chirurg; in Duitsland is het juist een team van rode en groene dokters dat het bittere medicijn toedient om de zieke samenleving beter te maken.

De verwarring over de verdamping van de politieke scheidslijnen tussen conservatief en progressief werd onlangs verwoord door dagblad Trouw. Bij een artikel over de hervormingsoperatie waarvoor Duitsland staat, prijkte een grote foto van het gezicht van Gerhard Schröder, verpakt in de onmiskenbare uiterlijke omlijsting van Margaret Thatcher. De combinatie van het massieve gelaat van de Duitse leider met het gesteven kapsel van de Britse Iron Lady en de bekende pareloorknoppen laat een cynisch karakter zien. De strekking van het artikel is dat de SPD-er het paardenmiddel van de Britse butcher uit de jaren tachtig ontdekt. "De Duitsers zoeken naar een nieuw model en kijken daarbij zelfs naar Engeland". En: "De Brit is inmiddels rijker geworden dan de Duitser. Had Margaret Thatcher dan toch gelijk?".

Zelfinzicht

Of de bondskanselier nu kijkt in de spiegel van Balkenende of Thatcher, zijn ommekeer wordt vooral ingegeven door het zelfinzicht dat zijn eerste regeringsperiode dramatisch heeft uitgepakt. Hij was in zijn eerste periode, na zestien lange jaren van oppositie voeren, eindelijk aan de beurt om de economie een flinke duw te geven. Maar het mislukte: hij wist niet te profiteren van de gunstige wereldeconomie en de problemen in zijn land stapelden zich op. Desondanks kreeg hij van de kiezers bij de verkiezingen in 2002 een tweede kans om 'het karwei af te maken'. Hij doet dat nu door het roer radicaal om te gooien omdat hij, zoals hij zelf verklaart, "niet anders kan. Gezien de krappere inkomsten, moeten we de sociale zekerheid opnieuw inrichten om mogelijkheden voor de toekomstige uitgaven te krijgen."

Wie zal hem benijden? De economische problemen zijn structureel, de vergrijzing met het daarbij behorende staatspensioen komt in rap tempo naderbij, de staatsschuld ligt ruim boven de EU-norm (momenteel bedraagt deze 4 procent van het bruto nationaal product) en de sociaal-democraat moet het - in tegenstelling tot een Balkenende of een Thatcher - allemaal zien te verkopen aan zijn eigen fractie en achterban. Niet de strijd tegen het hoge water uit 's lands grote rivieren of de oorlog in Irak kunnen hem nog helpen de aandacht even af te leiden of saamhorigheid te kweken. Het probleem waarop hij nu wordt afgerekend ligt naakt voor hem: een groot land dat economisch weer elan moet krijgen, een Duitsland dat trots op zich zelf kan zijn vanwege een dynamische bijdrage aan Europa.

Magreet Fogteloo is journaliste bij de  Groene Amsterdammer. In het kader van het Journalistenstipendium Duitsland-Nederland was zij in 1998 te gast bij de Hannoverische Allgemeine Zeitung