"Waar ik verscheen, was literatuur"
De literatuurcriticus Reich-Ranicki nader bekeken

Marcel Reich-Ranicki staat in Duitsland bekend als de ongekroonde koning van de literatuurkritiek. Dientengevolge beschikt hij - zoals dat vaker het geval is met koningen - over een flink aantal overtuigde voor- en tegenstanders. De pleitbezorgers van Reich-Ranicki herkennen in hem een hartstochtelijk liefhebber van literatuur en roemen zijn omvangrijke kennis ervan. Reich-Ranicki heeft deze kennis aangewend voor de samenstelling van een zelfgekozen canon van de Duitse literatuur in de brede zin des woords. Het eerste deel hiervan verscheen enkele maanden geleden en bevat zijn keuze van beste Duitstalige romans; voor volgend jaar wordt zijn oordeel over het Duitse drama verwacht.

Het is precies deze gezaghebbende status waardoor literatuurcriticus Reich-Ranicki in de loop der jaren ook zelf tot onderwerp van felle kritiek is uitgegroeid. In de ogen van zijn tegenstanders opereert hij als een zelfbenoemde hogepriester van de literatuur. Dit beeld is grotendeels gebaseerd op zijn jarenlange optredens tijdens 'Literarisches Quartett', een TV-programma over literatuur dat tussen 1988 en 2001 in Duitsland werd uitgezonden en zeer succesvol was. In dit programma besprak Reich-Ranicki met wisselende panelleden Duitstalige literatuur, links en rechts zijn oordeel uitsprekend over zowel jong talent als gearriveerde schrijvers. Het programma droeg er weliswaar toe bij dat literatuur toegankelijker werd voor een breed publiek, maar volgens zijn tegenstanders was het hem daarbij in eerste instantie te doen om de polemiek en niet om genuanceerde meningsvorming. Hij was ook niet te beroerd om zich op de omslag van Der Spiegel te laten afbeelden terwijl hij een roman van de gerenommeerde Duitse schrijver Günter Grass verscheurde. Reich-Ranicki benadrukte doorgaans dat zijn kritiek juist ingegeven was door een onvoorwaardelijke liefde voor de literatuur: "Ohne Liebe zur Literatur gibt es keine Kritik". Niettemin heeft zijn oordeel zowel schrijvers gemaakt als gebroken.

Marcel Reich-Ranicki werd in 1920 in Polen geboren uit joodse ouders. In 1929 verhuisde het gezin naar Berlijn, alwaar de kleine Marcel naar het gymnasium ging. Daar legde hij reeds een grote interesse voor literatuur aan de dag. Een universitaire studie zat er voor de jonge Reich-Ranicki echter niet in: nadat hij in 1938 zijn Abitur had gehaald werd zijn familie door de Nazi's naar Polen verbannen. De eerste oorlogsjaren bracht hij door in het ghetto van Warschau. In 1943 wist hij echter te ontsnappen dit in tegenstelling tot de rest van zijn familie, die uiteindelijk omkwam in de gaskamers. Na de oorlog werd hij actief in de Poolse politiek, maar in 1958 besloot Reich-Ranicki, die over zichzelf ooit zei: "Wohin ich kam, da war deutsche Literatur", terug te keren naar (West-) Duitsland. De literatuur van het land dat hem zoveel leed had aangedaan, vormde paradoxaal genoeg het firmament waaraan zijn ster zou rijzen. Hij begon met het schrijven van literatuurkritieken voor Die Zeit. In 1973 werd hij redacteur bij de conservatieve kwaliteitskrant Frankfurter Allgemeine Zeitung. Tot 1988 was hij daar verantwoordelijk voor hoe kan het ook anders de literatuurbijlage. In dat jaar maakte Reich-Ranicki de overstap naar de televisie, hetgeen sterk heeft bijgedragen aan zijn bekendheid. Hij heeft in totaal meer dan vijftig titels gepubliceerd, waaronder zijn autobiografie, getiteld 'Mein Leben'.

Antisemitisme

De joodse achtergrond van Reich-Ranicki was eerder dit jaar nog onderdeel van een van de felste polemieken die de afgelopen jaren zijn gevoerd in de Bondsrepubliek. Aanleiding hiervoor was de roman 'Tod eines Kritikers' van de Duitse schrijver Martin Walser, waarin een moord op een personage dat zeer sterk lijkt te zijn vormgegeven naar Reich-Ranicki centraal staat. FAZ-redacteur Frank Schirrmacher weigerde een voorpublicatie van het boek in zijn krant af te drukken en keurde het in een open brief nadrukkelijk af. Met name zijn verwijt aan het adres van Walser, dat hij zich in het boek overgaf aan een door antisemitisme ingegeven moordfantasie, veroorzaakte veel ophef in Duitsland. Reich-Ranicki sprak de hoop uit dat het boek niet zou worden gepubliceerd. Sommige van zijn critici zagen in de heftige, publieke aanval op Walser een bevestiging van hun mening over Reich-Ranicki: namelijk dat hij zelf nooit te beroerd is om flink uit te delen, maar dat hij, wanneer hij zelf bekritiseerd wordt, zijn joodse afkomst aangrijpt om zijn tegenstanders onder een morele verdachtmaking te plaatsen. Overigens was het niet zozeer Reich-Ranicki zelf die het vermeende antisemitisme van Walser aanviel. De kwestie toonde aan dat, het proces van 'normalisering' dat Duitsland de afgelopen jaren heeft doorgemaakt ten spijt, antisemitisme in de Bondsrepubliek nog altijd gevoeliger ligt dan in de meeste andere landen.

Ondanks alle ophef rondom zijn persoon is Reich-Ranicki voorlopig niet van plan achter de spreekwoordelijke geraniums te gaan zitten. Naast het tweede deel van de door hem samengestelde canon hoopt hij volgend jaar twee boeken te publiceren met titels die voor zich spreken: 'Meine Gedichte' en 'Meine Geschichten'. Daarnaast blijft hij schrijven voor de FAZ.

Met dergelijke activiteiten voor de boeg lijkt het alleszins begrijpelijk dat Reich-Ranicki zijn televisieoptredens laat voor wat het is, maar de 82-jarige is er de persoon niet naar om niet iedere gelegenheid aan te grijpen om zich te doen gelden. Dat verklaart wellicht waarom er nu al gefluisterd wordt dat Marcel Reich-Ranicki werkt aan een nieuw televisieprogramma over literatuur, dat vanaf april 2003 te bewonderen zal zijn.

Linkoverzicht Reich-Ranicki
Artikel kwestie-Walser
Overzicht Duitse literatuur

Frankfurter Allgemeine Zeitung
Walser-debatten

Der Spiegel
Das störende Riff
"Versöhnung mit Grass ist unwahrscheinlich"

Mark Schenkel is student Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en schrijft regelmatig artikelen voor het Duitslandweb