Het nationale monument op de Kreuzberg
Vroege getuige van Duits nationalisme

 Het is een prachtige herfstdag als ik via de slingerende lanen van het Viktoriapark omhoog wandel. Voor Duitsers is Berlijn maar een vlakke bedoening, maar voor een Amsterdammer blijft de klim naar 66 meter – toch circa dertig meter boven Berlijn – iets heel bijzonders.

Na een paar minuten verschijnt tussen de geel en bruin gekleurde bomen een neogotisch bouwwerk: een forse zeshoekige sokkel die eruitziet als een middeleeuwse burcht, daarbovenop een gietijzeren zuil van twintig meter in de vorm van een gotische torenspits.

Bevrijdingsoorlog

Het monument is een ontwerp van een van Duitslands belangrijkste architecten: Karl-Friedrich Schinkel (1781-1841), in Berlijn bekend van onder meer de Neue Wache, het Schauspielhaus op de Gendarmenmarkt en het Altes Museum.

De mix tussen de traditionele vorm en de moderne uitvoering in gietijzer is kenmerkend voor het werk van Schinkel, die de zuil in opdracht van de Pruisische koning Frederik Willem III in 1818 ontwierp. Drie jaar eerder was er een definitief einde gekomen aan wat men in Pruisen de ‘Bevrijdingsoorlogen’ noemde: de strijd tegen de overheersing door het Napoleontische Frankrijk.

Pruisen vazalstaat

Door de verloren Slag bij Jena en de daaropvolgende Franse bezetting van Berlijn in 1806 was Pruisen de helft van zijn grondgebied kwijtgeraakt en gedegradeerd tot een vazalstaat van Napoleon.

Nadat de ‘Grande Armee’ in 1812 in de Russische winter was vastgelopen, keerde Pruisen zich tegen zijn overheerser. In oktober 1813 werd Napoleon in de Volkerenslag bij Leipzig verslagen, waarna hij nog eenmaal op het Europese toneel verscheen en in juli 1815 bij Waterloo definitief het onderspit delfde.

Nationalisme

In Duitsland leidde de Franse overheersing tot de eerste golf van nationalisme. De Fransen brachten de idee van volkssoevereiniteit mee en hun dienstplichtige soldaten bleken superieur aan de ouderwetse Pruisische huurlingen. Veel Duitsers begrepen dat zij, wilden zij in de toekomst een aanval kunnen afslaan, meer moesten gaan samenwerken.

Dat brachten zij in de bevrijdingsoorlogen in de praktijk.

De eerste nationale monumenten herinnerden dan ook aan de succesvolle bevrijding. Zo ook het Kreuzberg-monument, waarop de namen en data prijken van twaalf heroïsche momenten uit de oorlog tegen Frankrijk.

Het is versierd met twaalf gotische beelden die helden uit de oorlog vereeuwigen, uitgedost met wapenrustingen uit de klassieke oudheid. Op de vier assen wordt in gouden letters herinnerd aan de eerste gewonnen slag bij Großgörschen, de Volkerenslag bij Leipzig, de Pruisische inval in Parijs en aan de Slag bij Waterloo, die in Pruisen bekendstond als de Slag van Belle-Alliance, naar de herberg waar generaal Blücher tijdens de slag verpoosde.

Bovenin het monument straalt een IJzeren Kruis, het door Schinkel ontworpen militaire ereteken dat in de twintigste eeuw zijn negatieve connotatie als symbool van het Duitse militarisme kreeg. Dit symbool gaf de Kreuzberg, en zo de omringende wijk, zijn naam.

Imposant

 De eerste keizer van het in 1871 verenigde Duitsland, Wilhelm I, propageerde een anti-Frans, op het Heilige Roomse Rijk teruggrijpend nationalisme. Het Kreuzberg-monument paste daar perfect bij, daar de gotische zuil naar de kathedraal van Straatsburg – en daarmee naar de Duitse(!) Middeleeuwen – verwijst.

In 1878 liet de keizer de sokkel onder het monument plaatsen, zodat het nog imposanter werd. Ook liet hij het Denkmal zo neerzetten dat het precies in de zichtlijn kwam te liggen van één van de straten van de woonwijk die aan de voet van de berg ontstond: de Großbeerenstraße.

Om het zicht op het monument niet aan te tasten, mocht op de grond voor de heuvel niet de hoogte in worden gebouwd. In 1882 klaagde de eigenaar van een stuk bouwgrond tegen deze keizerlijke verordening, waarop de rechter hem in het gelijk stelde.

Dit ‘Kreuzbergurteil’ ging de geschiedenis in als een belangrijk teken dat de macht van de keizer niet absoluut was, maar dat ook hij zich aan wetten en regels moest houden.

Overwinning

Het park dat momenteel op de Kreuzberg ligt, is eveneens in de Keizertijd ontstaan. De nieuwe woonwijk had een groenvoorziening nodig en zo kwam men in 1888 op het idee om van het steile gedeelte van de heuvel een rotsige berg te maken, met geitenpaden en een woeste waterval die aan de voet van het monument ontspringt.

Het parkje werd toepasselijk vernoemd naar de godin van de overwinning. Het westelijke gedeelte van het Viktoriapark, op een meer glooiende helling, werd tussen 1913 en 1916 in Engelse landschapsstijl aangelegd.

Tegenwoordig ligt het Viktoriapark verscholen achter de drukte van de Mehringdamm. De waterval staat meestal droog. Zoals overal in Berlijn zal geldgebrek daarvan de oorzaak zijn.

Het heeft als voordeel dat je als een gems tussen de rotsen kunt klauteren, en je waant je in de Alpen. De minder avontuurlijke bezoeker kan wandelend door de elegante lanen van de Engelse tuin naar de top waar het nationale monument staat en waarvandaan je een aardig uitzicht hebt over de stad.

Hidde van der Wall is historicus en won in 2007 de Volkskrant/DIA-scriptieprijs.

Afbeeldingen:
Duitslandweb