Angela Merkel
Duitslands eerste vrouwelijke bondskanselier?

Angela Merkels politieke loopbaan heeft als rode draad dat zij in crisistijden op het beslissende moment aan de rand van het schouwspel aanwezig is – en schone handen heeft. Het begon met haar toetreding tot de pas opgerichte partij Demokratischer Aufbruch (DA) na de val van de Muur in 1989. In de DDR had Merkel, gepromoveerd natuurkundige, zich niet met partijpolitiek beziggehouden. Haar keus voor de christendemokratische DA was ingegeven door haar bewondering voor de West-Duitse CDU.

In april 1990 werd zij benoemd tot vervangend regeringswoordvoerder van de eerste democratische DDR-regering onder Lothar de Maizière. Door het opgaan van de DA in de Westduitse CDU in het kader van de Wiedervereinigung werd Merkel lid van de partij die zij altijd had bewonderd – de partij van Konrad Adenauer en Helmut Kohl, de kanselier die de Duitse vereniging voltrok.

Stijgende lijn

Na de eerste verkiezingen in het verenigd Duitsland in 1990 werd Angela Merkel lid van de Bondsdag. Van meet af aan had zij de welwillende belangstelling van Helmut Kohl, die haar in 1991 benoemde tot minister voor Vrouwen- en Jeugdzaken. In de hoogtijdagen van Kohls CDU tussen 1990 en 1998 klom Merkel dan ook omhoog op de politieke ladder: in 1994 verwisselde zij haar kleine ministerie voor het grotere ministerie van Milieu.

De verbanning van de CDU/CSU naar de oppositiebank in 1998 bracht geen halt toe aan de stijgende lijn in Angela Merkels carrière. Nog datzelfde jaar werd ze als eerste vrouw secretaris-generaal van haar partij. Als oppositiepartij profileerde de CDU zich opnieuw; ze boekte successen bij enkele deelstaatverkiezingen en bij de Europese verkiezingen – totdat de affaire rond illegale partijgiften de partij in 1999 in een diepe crisis stortte.

Niet voor het eerst in haar politiek leven was Angela Merkel op het juiste moment op de juiste plek: dichtbij het centrum van de macht, maar ver genoeg om gevrijwaard te blijven van corruptieverdenkingen. In de periode van onthullingen die volgde, distantieerde ze zich van Kohls financiële belangenverstrengeling, zonder daarbij afbreuk te doen aan diens politieke verdiensten. Nadat Wolfgang Schäuble op grond van zijn verstrikking in het schandaal zijn functie als partijvoorzitter moest opgeven, werd Merkel met grote meerderheid gekozen als zijn opvolgster.

Buitenstaander

Angela Merkels politieke loopbaan is zowel in positieve als in negatieve zin bepaald door het feit dat ze altijd een betrekkelijk ‘vreemde’ is gebleven binnen haar eigen partij. In 1989 was het haar afstand tot de DDR-partijpolitiek die in haar voordeel werkte. Na de vereniging onderscheidde ze zich als vrouwelijke, protestantse, Oost-Duitse sterk van de CDU-kopstukken, die meestal mannelijk, katholiek en West-Duits waren – of tenminste één van die eigenschappen bezaten.

Soms was dit imago van buitenstaander en de daarmee gepaard gaande neutraliteit een voordeel: met name als iemand gezocht werd, die niet voorbelast was door de partijgeschiedenis. Hier overheerst het beeld van de stabiele, oncorrumpeerbare Angela Merkel – die dit beeld trouwens zelf bewust uitbuit, bijvoorbeeld door op haar homepage een debat over ‘politiek zonder leugens’ te voeren.

Kille professional

Bij andere gelegenheden werkt dit beeld van de kille professional met het onkreukbare kapsel echter in haar nadeel. Dan heerst plotseling een onderhuids wantrouwen tegen de vrouw die weliswaar Kohl en Adenauer tot haar voorbeelden rekent, maar niet kan veranderen dat haar socialisatie ver weg van Bonn, in de DDR, heeft plaatsgevonden. Dit beeld komt altijd weer naar boven op momenten dat grote partijcrises zijn geslecht en men overgaat tot de interne competentievraagstukken.

Afgelopen najaar bijvoorbeeld was dit duidelijk zichtbaar toen het vertrek van figuren als Friedrich Merz, Wolfgang Schäuble en Horst Seehofer Merkel het verwijt opleverde dat zij niet in staat was om belangrijke experts aan zich te binden. Bovendien heeft Merkel de neiging om een scherp onderscheid te maken tussen politiek en privéleven, wat haar in vergelijking met Medienkanzler Gerhard Schröder voor de kiezer vreemd en ongenaakbaar maakt.

Tegen dit negatieve beeld is Merkel de afgelopen jaren met wisselend succes ten strijde getrokken. Terwijl velen haar persoonlijke verhaal over de Duitse deling op het CDU-partijcongres in december vorig jaar als ‘authentiek’ betitelden, oogt de tentoonspreiding van intieme wetenswaardigheden als hobby’s en lievelingsgerechten op haar homepage lichtelijk geforceerd.

Realistisch alternatief

Bij de vervroegde verkiezingen zal de aaibaarheidsfactor van Merkel als persoon evenwel niet de doorslag geven. Veel belangrijker is de vraag of het haar lukt, om in het verkiezingsprogramma van de CDU/CSU een realistisch alternatief voor het rood-groene beleid te formuleren. Hoewel de CDU haar verschillen met deze regering graag benadrukt, blijft op dat punt namelijk nog veel te doen. Zo is het nog steeds niet duidelijk hoe het in december 2004 aangenomen hervormingsplan voor het gezondheidsstelsel gefinancierd moet worden en hoe dit plan te verenigen is met de eveneens geplande belastingverlagingen.

Merkel zal in de korte tijd tot de verkiezingen haar talenten als crisismanager dus goed kunnen gebruiken, al heeft de CDU aan dat talent alleen niet genoeg: de partij heeft een inhoudelijk profiel nodig dat ook op lange termijn overtuigt. De komende maanden zal blijken of Merkel in de afgelopen jaren het vermogen heeft ontwikkeld om zo’n inhoud te representeren. Het dagblad Süddeutsche Zeitung citeert haar vandaag met de uitspraak dat een gelukkig leven in het openbaar alleen mogelijk is voor degene “die erin slaagt, de uiteenlopende bestanddelen [van zijn imago] te verenigen.” Misschien ziet het gebaar voor Angela Merkel in doventaal er over tien jaar wel heel anders uit.

Carina de Jonge is germaniste en promoveert momenteel in München.