30 jaar Stasi-archiefsnippers plakken

In de winter van 1989/1990 bestormden woedende activisten in verschillende Oost-Duitse steden de Stasi-centrales. Zij hadden gehoord dat de geheime dienst van de DDR bezig was documenten uit haar archieven te vernietigen. Stasi-medewerkers probeerden zo met man en macht de identiteit van informanten te beschermen en om de bewijzen van Stasi-misdaden te laten verdwijnen.

Door de verschillende Stasi-centrales te bezetten, wisten de Oost-Duitse burgers een groot deel van het Stasi-archief veilig te stellen. Toch zijn honderdduizenden of misschien wel miljoenen documenten verloren gegaan. Andere documenten waren verscheurd, maar nog niet vernietigd. Die papiersnippers zijn bewaard gebleven in 16.000 zakken, met de bedoeling ze later aan elkaar te plakken. “In die zakken zaten 400 tot 600 miljoen snippers”, zegt Elmar Kramer aan de telefoon. Hij is persvoorlichter van het Bundesarchiv, dat de Stasi-dossiers sinds 2021 beheert. ”Hiervan kunnen 40 tot 60 miljoen documenten worden gevormd.”  

Informanten

In 1995 begon een werkgroep met het aan elkaar plakken van de verscheurde dossiers. Dit was een gigantisch puzzelwerk en alleen documenten die in maximaal 6 a 8 stukken waren gescheurd konden worden gereconstrueerd. Toch besloot de Duitse overheid dat de dossiers moesten worden hersteld: iedereen had het recht om de archieven in te zien, ook de beschadigde documenten.

Hoe de archieven van de inmiddels opgedoekte Oost-Duitse geheime dienst moesten worden beheerd, had in de jaren negentig voor veel discussie gezorgd. Welke informatie moet je openbaar maken? En hoe bescherm je de privacy van slachtoffers? De Stasi had zo’n breed netwerk aan informanten, IM’s (Inoffizielle Mitarbeiter), die kon je niet allemaal over één kam scheren. Voor veel Oost-Duitse burgers waren de onthullingen moeilijk – omdat ze IM waren geweest of omdat ze ontdekten dat ze bespioneerd waren door vrienden en familieleden. 

In 1991 nam de Bondsdag een wet aan die inzage in de dossiers voor burgers, journalisten en wetenschappers regelde. De Bundesbeauftragte für die Stasi-Unterlagen (BStU) werd de instantie die de archieven beheerde. 

e-Puzzler

Na jaren van papiersnippers met de hand aan elkaar plakken, leek het herstel van de verscheurde dossiers in 2007 in een stroomversnelling te komen, toen het gerenommeerde Fraunhofer Institut voor toegepast onderzoek met een computerprogramma kwam. Deze e-Puzzler kon documenten reconstrueren die in meer dan 100 stukjes waren versnipperd en was bedoeld als hulpmiddel voor de medewerkers die de stukken nog met de hand bij elkaar zochten.

De Bondsdag stelde miljoenen euro’s voor de e-Puzzler ter beschikking. Het Fraunhofer Institut startte met de BStU een pilot-project om 400 zakken met papiersnippers te reconstrueren. Maar het programma liep al vrij snel vertraging op. In 2014 bleken slechts 23 van die 400 zakken te zijn hersteld. 

Probleem van het project was dat de e-Puzzler alleen aan de slag kon als de snippers goed waren gescand. En dat lukte niet, vertelt Kramer. “De zeer kleine stukjes zijn moeilijk te scannen.” Er was ook geen template, legt hij uit. De e-Puzzler is ook bij de Bundesbank ingezet om versnipperde bankbiljetten te herstellen. Maar als je die scant, weet je hoe het resultaat er uit moet komen te zien. “Bij de Bundesbank weten ze waar ze naar zoeken. Wij weten dat niet.”

Ondanks de niet-succesvolle pilot besloot de Bondsdag het project voort te zetten. Het Fraunhofer Institut kreeg 6 miljoen euro om betere scanners te ontwikkelen. Maar dit kwam nooit van de grond. Zo kwam het project met de e-Puzzler in 2015 ten einde. Het Bundesrechnungshof, de Duitse rekenkamer, concludeerde in 2023 dat de kosten van het mislukte project 17 miljoen euro waren, terwijl met het computersysteem slechts 0,1 procent van het versnipperde archiefdeel is gereconstrueerd. Met de hand is in bijna 30 jaar zo’n 3,1 procent van de verscheurde documenten hersteld.

Spionage 

Sinds 2015 plakken medewerkers de documenten weer met de hand aan elkaar. Op dit moment zijn daar nog steeds 10 tot 12 medewerkers fulltime mee bezig. Sinds 1995 zijn uit in totaal 600 zakken inmiddels 1,7 miljoen pagina’s met de hand gereconstrueerd. De documenten beslaan een periode van meer dan 40 jaar. Met behulp van die stukken hebben Oost-Duitsers bijvoorbeeld kunnen achterhalen wat hen in de DDR was overkomen. Zo werd duidelijk hoe de Stasi oppositieleden als Jürgen Fuchs en Robert Havemann en schrijvers als Stefan Heym bespioneerde. Anderen, die bijvoorbeeld werden beschuldigd voor de Stasi te hebben gewerkt, konden worden gerehabiliteerd dankzij de aan elkaar geplakte snippers. Ook gaven de documenten inzicht in het dopingbeleid in de Oost-Duitse sport en hoe het DDR-regime Oost- en West-Duitse vredesbewegingen in de gaten hield.

In 2021 nam het Bundesarchiv het Stasi-archief over van de BStU. Op dat moment had het Duitse parlement net een wet aangenomen die het archief verplicht door te gaan met de reconstructie van de verscheurde documenten. Als dat met de hand moet doorgaan, duurt het nog ruim 800 jaar voor alle zakken zijn verwerkt, schreef het Bundesrechnungshof in 2023 in haar rapport. Het Bundesarchiv is daarom op zoek naar nieuwe technische middelen. Maar het heeft tot nu toe nog geen partij kunnen vinden die dat doet, zegt Kramer. “We hebben tien serieuze gespecialiseerde partners uitgenodigd. Maar geen van hen was in staat een techniek aan te leveren die de snippers goed genoeg kan scannen.” 

Voorlopig is het nog aan de 10 tot 12 medewerkers van het Bundesarchiv om de snippers met de hand aan elkaar te plakken.