Fassbinders muze: 'Genieën zijn niet aardig'
Actrice Hanna Schygulla in Filmmuseum EYE in Amsterdam

Ik schiet op alles en iedereen, zei de Duitse regisseur Rainer Werner Fassbinder eens. In de turbulente jaren zeventig en tachtig maakte hij rauwe, politieke films en zette daarmee een trend, vertelt de Duitse actrice Hanna Schygulla (1943) in Amsterdam. Fassbinder maakte onderdeel uit van een nieuwe generatie filmmakers die hun stroming Neue Deutsche Film noemden.

De Neue Deutsche Film begon al in de jaren zestig. Jongeren rukten zich los uit het keurslijf van het naoorlogse Duitsland. De naoorlogse generatie was ook getraumatiseerd door de oorlog, vertelt Schygulla. In die tijd werd de term entfremdet sein (vervreemd zijn) veel gebruikt. Er heerste een sfeer van verzet, van Nein sagen tegen de oudere generatie. Jongeren voelden zich vervreemd van hun ouders, beleefden de wereld anders. De Neue Deutsche Film was een uitlaatklep.

Mysterieus

De nieuwe films moesten aanzetten tot nadenken, in tegenstelling tot de oude apolitieke Papa Filme, zoals Schygulla ze noemt. Dat is ook wat Fassbinder met zijn films deed: hij zette de deur naar politieke discussie wijd open. “Het was de tijd van de demonstratie”, aldus Schygulla. “Bondskanselier Brandt was de enige met moraal in de politiek.”

Fassbinder was een genie, zegt Schygulla. Hij werkte snel. Daarom kon hij ook zoveel films produceren in zijn korte leven. Hij wist wat hij wilde en hoe hij dat moest doen. Er was geen spontaniteit. “Genieën zijn niet aardig”, zegt Schygulla lachend. Fassbinder en Schygulla hadden samen een bijzondere band. Zij was zijn muze, maar ze spraken weinig met elkaar. “Woorden verstoren en banaliseren. Het blijft mysterieuzer als je niet teveel communiceert.”

Creatieve voorsprong

 Schygulla had film nodig als omweg om met hem te communiceren, vertelt ze. Ze vindt het moeilijk om uit te leggen hoe het was om een muze te zijn. Ze vraagt zich af of Fassbinder teleurgesteld was in zijn acteurs. “Hij had zo’n creatieve voorsprong”, vertelt Schygulla, nog altijd onder de indruk. “Hij had altijd de leiding. Hij was geniaal.” Ze oefenden ook nooit voor het filmen, vertelt ze lachend. De spelers kregen te horen wat ze moesten doen en deden dat vaak in één keer goed.

Schygulla is een getalenteerde actrice. Ze werkte niet alleen met Fassbinder, maar ook met andere grote Duitse regisseurs als Volker Schlöndorff en Margerethe von Trotta en won gerenommeerde prijzen, zowel in Duitsland als internationaal. Ze is naar de toneelschool geweest, vertelt ze in Amsterdam, maar daar had ze het gevoel alleen maar slechter te worden in plaats van beter. Toen ze Fassbinder ontmoette, besefte ze dat ze haar plek gevonden had. “Het was een Aha!-moment.”

In de jaren tachtig acteerde Schygulla steeds minder. Ze verhuisde naar Parijs en legde zich toe op het zingen van chansons. Maar in 2007 was ze weer terug. Ze speelde in ‘Auf der anderen Seite’ van de Duits-Turkse regisseur Fatih Akin, die in 2004 internationaal doorbrak met ‘Gegen die Wand’.

Op het randje van de hel

Akin is één van de eersten die regisseert op de manier als Fassbinder dat deed, zegt Schygulla. Ook Akins films zijn politiek geëngageerd en raken actuele thema’s. Dood, leven en liefde staan centraal. In ‘Auf der anderen Seite’ draait het om verzoening, aldus Schygulla. Ze laat een fragment uit de film zien, waarin ze Susanne speelt, een moeder van wie de dochter is overleden. In het fragment schreeuwt Susanne het uit van verdriet om haar dochter. Het is muisstil in de zaal wanneer Schygulla weer begint te vertellen. “Opnieuw beginnen kan alleen door verzoening”, zegt ze bewogen. “Het leven is een wandeling van het ene uiterste naar het andere.”

Na het interview toont EYE ‘Lili Marleen’ uit 1981. Het is deel 2 van Fassbinders trilogie over de sporen van het Derde Rijk in het naoorlogse Duitsland, waarin Schygulla de hoofdrol speelt. De zaal heeft in het achterhoofd haar anekdotes over de film. Dat maakt de scene waarin Lili Marleen zingend en gracieus een trap af loopt een stuk interessanter: de scene moest oneindig vaak over, omdat ze steeds over haar jurk struikelde. “Iedereen droomt ervan van zo’n trap af te lopen”, had Fassbinder tijdens de opnames tegen Schygulla gezegd. “Ik hoopte alleen maar dat het snel afgelopen zou zijn”, vertelt Schygulla zuchtend. “Maar, alles wat mooi moet zijn, is op het randje van de hel.”

Henrike Luijk volgt de master Publieksgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en is stagiair bij de afdeling Pers en Communicatie van het Duitsland Instituut Amsterdam