Een vrije geest
Brecht vijftig jaar na zijn dood nog springlevend

Vandaag de dag zijn Brechts didactische ambities een beetje op de achtergrond geraakt, maar wordt hij als theaterdichter weer opgemerkt. Dat was lange tijd anders. Zijn expliciete politieke doelstellingen hebben Brecht tot een ongemakkelijk schrijver gemaakt. De nationaal-socialisten verdreven hem uit Duitsland en de bezettingstijd bracht hij in Scandinavië en later in Californië door. Tijdens de Koude Oorlog maakte Brechts politieke overtuiging, maar vooral ook zijn beslissing om zich na de Tweede Wereldoorlog in de DDR te vestigen, hem ook in de Bondsrepubliek onbemind. De bloedige onderdrukking van de opstand van 1953 en later de bouw van de Muur (die Brecht niet meer meemaakte) leidden in West-Duitsland begin jaren zestig tot een Brecht-boycot.

Weliswaar is Brecht dankzij de populariteit van zijn werk nooit in vergetelheid geraakt, maar de onzekerheid in de omgang met zijn stukken was nog lange tijd voelbaar. Zo ontstond er nog in 1998 een verhit debat rond zijn vroege stuk 'Die Maßnahme' (De maatregel, 1930), dat naar aanleiding van Brechts honderdste verjaardag heropgevoerd werd. In dit stuk zou Brecht zich volgens sommigen uitspreken voor een totalitair communistisch regime. Geen wonder dat Brecht de laatste tien jaar vooral nog als dichter - zijn lyrisch oeuvre omvat meer dan tweeduizend gedichten – populair was. Zelfs in het door hem opgerichte Berliner Ensemble stonden jarenlang maar weinig Brechtstukken op het programma.

Star

Maar rond het vijftigjarig jubileum van zijn sterfdag lijkt er plaats te ontstaan voor een ander beeld van Bertolt Brecht. Men ziet, ook in het dramatisch werk, niet meer in de eerste plaats de ideoloog. Bondskanselier Angela Merkel bijvoorbeeld noemt Brecht in een recent interview met dagblad Die Welt een "vrije geest", die niet in het starre denkschema van de DDR paste.

Daarmee sluit Merkel zich bewust of onbewust aan bij de mening die de laatste jaren ook in de literatuurwetenschap en literatuurkritiek over Brecht heerst. De kunstmatige scheiding tussen de dichter en de marxistisch dramaticus heeft namelijk plaatsgemaakt voor het beeld van Brecht als creatieve en kritische geest, voor wie het marxisme één middel onder velen was om op de ontwikkelingen van zijn tijd in te spelen. Actuele handboeken benadrukken bijvoorbeeld het feit dat Brecht eerst de dichtkunst ontdekte en later pas Marx. Het is geen toeval dat uitgeverij Suhrkamp ter gelegenheid van het Brecht-jubileum uitgerekend een bundel met vroege werken van de auteur presenteert.

Entertainer

Evenmin is het toeval dat in Berlijn aan de vooravond van Brechts sterfdag het musicaltheater Admiralspalast de vroege ‘Dreigroschenoper’ op de planken brengt – met Tote-Hosen-zanger Campino in de rol van Mackie Messer. Zoals de literatuurwetenschap zich steeds meer richt op de jonge Brecht, die op zijn gitaar liedjes improviseerde voor zijn vrienden, zo herontdekt ook het cultuurbedrijf Brecht steeds meer als de entertainer, die hij ook geweest is.

Het beeld van Brecht als popster benadert zijn schrijverschap beter dan de jarenlang overheersende voorstelling van Brecht als propagandist van een communistische dictatuur of de splitsing tussen de lyricus en de propaganda-stukkenschrijver. Niet alleen is in vrijwel al Brechts stukken het plezier aan het spel met de taal zichtbaar. Ook Brecht zelf schepte er genoegen in om zichzelf als element in een grotere media-productie te beschouwen: hij maakte geen geheim van het circus van medewerkers (veelal zijn minnaressen) dat hem omringde en gebruikte dankbaar de nieuwe media van film en radio om zijn werk onder de mensen te brengen.

Of hij met alle aspecten van zijn huidige popster-status tevreden zou zijn, is een andere vraag. In de ‘Dreigroschenoper’ liet hij een van zijn figuren zeggen dat het een grotere misdaad is, een bank op te richten dan er een te overvallen. De hoofdsponsor van de op stapel staande Dreigroschen-productie is de Deutsche Bank.

Zie ook:
Literaturforum im Brecht-Haus
The International Brecht Society

Carina de Jonge promoveert in München en schrijft regelmatig voor het Duitslandweb.