Het Brecht-Haus
Gedenkplaats van de socialistische cultuur

  De Chausseestraße is volgens schrijver Günter Kunert de meest Berlijnse straat van Berlijn. Hier, tegenover het monumentale pand van de Borsig-fabriek, betrok Brecht in 1953 een woning “met fatsoenlijke afmetingen” op de eerste etage van een toen honderd jaar oud huis.

Via de kleine binnenplaats, tevens terras van een gezellig restaurant, kun je Brechts woning betreden. Sinds zijn overlijden lijkt hier niets te zijn veranderd. Alle meubels staan er nog, van de vele tafels waartussen hij tijdens het werk heen en weer liep tot een onooglijk schommelstoeltje dat een goede indruk geeft van zijn postuur – alleen de walmen sigarenrook en stapels papier op de tafels zijn verdwenen.

Confucius hangt er aan de muur, maar ook Marx en Engels. De boekenkast geeft, met werken van onder meer Lenin en Goethe, blijk van de diversiteit van zijn inspiratiebronnen.

Twijfelende man

Naast de werkkamer bevindt zich de slaapkamer waar Brecht in de zomer van 1956 overleed. Aan de muur boven het bed hangt een oud Chinees doek, de beeltenis van een twijfelende man.

Die herinnerde Brecht eraan zijn werk kritisch te blijven bekijken: was het geschrevene niet te inhoudsloos, te eenduidig? Was het wel in samenspraak met de "Fluß des Geschehens"? En vooral: wat voor handelen werd van de lezer verwacht?

Deze en meer twijfels uitte Brecht in het gedicht 'Der Zweifler' uit 1937. Het is voorstelbaar dat hij in zijn laatste levensjaren vertwijfeld voor het doek zat en zich afvroeg of hij wel de juiste keuze had gemaakt toen hij zich met de DDR inliet.

Voorvechter

 De Oost-Duitse machthebbers eerden Brecht al tijdens zijn leven als de grootste voorvechter van de socialistische cultuur. Hij keerde na de Tweede Wereldoorlog met Weigel vanuit de Verenigde Staten terug naar Duitsland, om te helpen bij de culturele wederopbouw.

In oktober 1948 vestigde het echtpaar zich in Oost-Berlijn, waar in januari 1949 Brechts eerste enscenering in première ging: 'Mutter Courage und ihre Kinder', met Weigel in de hoofdrol.

Later dat jaar kregen zij van het Politbureau toestemming een eigen theaterensemble op te richten: het Berliner Ensemble dat nog steeds tot de beste toneelgroepen van Duitsland gerekend wordt.

Socialistische tijdperk

Brecht dacht de basis te leggen voor het ‘theater van een nieuwe tijd’, en wel van het socialistische tijdperk. Toch had hij een dubbelzinnige houding tegenover de DDR.

Hij was ervan overtuigd dat het socialisme de weg was naar een betere toekomst, maar hij liet zich niet de mond snoeren door het regime. Vanwege die kritische opstelling bleef zijn politieke invloed klein.

In de culturele strijd die in 1951 ontbrandde, werd hij door cultuurpolitici hard aangevallen. De opera 'Das Verhör des Lukullus', waarvoor hij het libretto had geschreven, werd zelfs verboden. Dat zijn kameraden kunstuitingen zonder pardon in de ban deden, raakte Brecht diep.

Dubbelzinnigheid

In zijn reactie op de opstand van 17 juni 1953 is die dubbelzinnigheid merkbaar. Brecht verklaarde zich solidair met de partijleiding en onderschreef de officiële lezing dat de opstand door fascistische provocateurs was veroorzaakt.

Volgens hem hadden die provocateurs hun succes bij het ophitsen van de arbeiders echter te danken aan het feit dat het DDR-regime de verzorging van de bevolking had verwaarloosd. Het idee dat de stakende arbeiders het vertrouwen van de regering beschaamd hadden, vond hij zo absurd dat hij het bekende gedicht 'Die Lösung' schreef.

Natuurlijk werd dit gedicht, dat eindigt met de suggestie het volk af te zetten en een nieuw te kiezen, niet direct gepubliceerd – het ging op geheime briefjes rond in de intellectuele kringen van Oost-Berlijn.

Loopafstand

  De eerste jaren woonden Brecht en Weigel in het stadsdeel Weißensee, ver van de theaters waar het Berliner Ensemble was ondergebracht. Daarom verhuisden zij in oktober 1953 naar de Chausseestraße 125, op loopafstand van het Theater am Schiffbauerdamm, dat het vaste onderkomen van hun gezelschap zou worden.

Het paar betrok twee etages van het achterhuis, ieder een eigen woning – een enorme luxe in die tijd van woningnood. De DDR had er veel voor over om beroemde intellectuelen als Brecht en Weigel te binden en onthaalde hen met privileges.

Naast het huis ligt het Dorotheenstädtische Friedhof, een oude begraafplaats waar veel beroemde Duitsers liggen. Brecht grapte vaak dat hij de buurman was van Hegel en Fichte. Tot zijn genoegen had hij vanuit zijn werkkamer uitzicht over dit prachtige park.

Na zijn dood in 1956 vond hij er zijn laatste rustplaats – net als veel andere DDR-prominenten, onder wie in 1971 Weigel. Zij woonde tot haar dood in de benedenwoning die ook te bezichtigen is. In het huis richtte zij een archief op om de literaire nalatenschap van haar man te beheren.

In 1978 werd het een gedenkplaats, waar de DDR deze culturele grondleggers van de ‘eerste socialistische staat op Duitse bodem’ als helden vereerde.

Hidde van der Wall is historicus en won in 2007 de Volkskrant/DIA-scriptieprijs.

Afbeeldingen:
Duitslandweb