Bevlogen conservator van de Verlichting
Vredesprijstoespraak Orhan Pamuk
Achtergrond - 24 oktober 2005
(24 oktober 2005) Met de toekenning van de Friedenspreis des Deutschen Buchhandels aan de Turkse romancier Orhan Pamuk heeft de vereniging van Duitse boekhandelaren gekozen voor een realistisch verteller die onvermoeibaar voor de overbrugging van de tegenstelling tussen oosterse en westerse cultuur pleit. Kort na het bekendmaken van Pamuk als laureaat, werd de schrijver in zijn eigen land aangeklaagd op grond van zijn kritische uitlatingen over de Turkse geschiedenis. Gisteren hield Orhan Pamuk zijn toespraak bij het in ontvangst nemen van de prijs in de Frankfurter Paulskirche.
De Friedenspreis des deutschen Buchhandels bestaat sinds 1950. Met de nationaal-socialistische boekverbranding en de verschrikkelijke jaren die daarop volgden nog vers in het geheugen, wilde de branchevereniging voor boekhandelaren in Duitsland literair engagement voor de vrede belonen en zo appelleren aan de humanistische missie van zijn beroepsgroep.
Schandalen
De met 25 duizend euro verbonden prijs wordt sindsdien jaarlijks toegekend aan schrijvers en schrijfsters uit diverse landen. De laureaat houdt tijdens de Frankfurter Buchmesse, de grootste boekenbeurs ter wereld, traditiegetrouw een toespraak in de Paulskirche. Daar vond in 1848 de eerste democratische parlementszitting in de Duitse geschiedenis plaats. Deze toespraken waren in het verleden al enkele keren met schandalen verbonden, toen Martin Walser in 1998 bijvoorbeeld voorstelde een "streep" onder het nationaal-socialistisch verleden te zetten.
Orhan Pamuk (1952) studeerde architectuur en journalistiek. Door zijn jeugd in Istanboel en zijn studietijd in New York beweegt hij zich tussen de islamitische en de westerse cultuur. Het juryrapport prijst zijn gave, "de historische sporen van het Westen in het Oosten en van het Oosten in het Westen" te volgen. In eigen land is hij echter door politieke uitspraken in opspraak geraakt. Begin september werd Pamuk aangeklaagd wegens "openbare belediging van het Turkendom", omdat hij in een interview onder andere aan de massamoord op de Armeense minderheid in 1915 herinnerde, die in de Turkse geschiedschrijving wordt doodgezwegen.
Europese roman
Na een kort pleidooi voor de Turkse toetreding tot Europa verontschuldigt Orhan Pamuk zich tijdens zijn rede op zondag 23 oktober “zo lang over politiek te hebben gepraat”. Het lijkt een ironische toespeling op de verwachtingen van het publiek. Gezien Pamuks eigen situatie en de schandaalrijke geschiedenis van de Vredesprijs verwachtten sommigen misschien een politiek geladen toespraak. Maar Pamuk spreekt in de Paulskirche liever over politiek in de zin van tijdloze waarden dan over de actuele toestand in Europa. Deze opvattingen presenteert hij in de vorm van een hommage aan de moderne Europese roman.
Volgens Pamuk beschrijft de roman enerzijds een hoogst individuele geschiedenis. Anderzijds – zoals hij aan het voorbeeld van Thomas Manns ‘Buddenbrooks’ laat zien – krijgt een sterk autobiografisch getinte familiegeschiedenis in het medium van de roman universele karaktertrekken. In de spiegel van de roman verandert het eigene in het andere en omgekeerd. Dit proces van toe-eigening en vervreemding kan, zoals bij Mann of bij Pamuk zelf, via minutieuze recherches verlopen. Maar het belangrijkste instrument van zowel romanschrijvers als romanlezers is naar Pamuks stellige overtuiging de verbeeldingskracht.
Alleen de fantasie maakt grensoverschrijdingen tussen het vertrouwde en het onbekende als in Kafka's vertelling ‘Die Verwandlung’ mogelijk. Op die manier wordt de romancier ook tot woordvoerder voor de buitenstaanders van zijn maatschappij, die zich anders geen gehoor kunnen verschaffen.
Tunnelblik
Pamuk rekent zichzelf tot degenen die Europa hebben leren kennen en bewonderen via diens grote romantraditie. Naar aanleiding van de discussie rond het toetreden van Turkije tot de Europese Unie waarschuwt Pamuk voor anti-Turkse ressentimenten. Niet christelijke waarden moeten de grondslag voor een verenigd Europa vormen, maar het humanistisch gedachtegoed. Pamuk speelt zo religieus fundamentalisme – zij het christelijk, zij het islamitisch – tegen het ideaal van de Verlichting uit. Nationalisme is naast religieus fundamentalisme Pamuks andere grote schrikbeeld van ideologieën die het blikveld vernauwen en het zicht nemen op algemeen menselijke waarden. De kunst is voor Pamuk een tegengif voor deze ideologische tunnelblik. Als romancier stelt hij zich tot doel, de veelvoud van de wereld zichtbaar te maken.
Orhan Pamuks toespraak biedt een goede samenvatting van het gedachtegoed, waarmee hij zichzelf tot kandidaat voor de Vredesprijs heeft gemaakt: ook Pamuks werk is een constant eerbetoon aan de traditie van de westerse roman, doorspekt met elementen uit de oosterse vertelcultuur. De toekenning van de prijs aan Orhan Pamuk maakt echter ook duidelijk dat deze in de eerste plaats de inhoud van een oeuvre beoordeelt en niet zozeer een beloning is voor vormexperimenten.
Conventioneel
Zo is Pamuks laatste roman ‘Kar’ (‘Sneeuw’) een conventioneel vertelde, realistische roman. Deze verwerkt in literaire vorm de onderwerpen die Pamuk in zijn toespraak van gisteren essayistisch behandelt: het conflict tussen religieuze en seculiere krachten in de Turkse staat en de West-Europese vooroordelen tegenover de half oosterse, half westerse Turkse natie. Deze politieke kwesties zijn bij Pamuk vervlochten met algemeen menselijke thema's als de liefde. Bovendien stelt Pamuk ook in ‘Kar’ de vraag naar de kracht van de literatuur.
Pamuks vertelstijl en zijn nationaal-historische onderwerpen wekken associaties met de door hem zo bewonderde grote realistische romanciers als Mann, Flaubert en Dostojevski. Zijn versmelting van de Europese literatuurcanon met elementen uit de (Turkse) volkscultuur en moderne populaire cultuur doet bovendien denken aan moderne klassiekers als Joyce en Döblin. Maar terwijl de moderne en zelfs de realistische romanciers met formele schrijftradities breken, doet Pamuk de traditie van het realisme herleven. In zijn respectvolle omgang met grote klassiekers heeft Pamuk soms meer weg van een bevlogen literatuurdocent, die aan de Europese humanistische traditie wil herinneren, dan van een avantgarde-kunstenaar.
Vervolging
Het is Pamuks docerende en conserverende optreden, dat nu in Duitsland met de Vredesprijs wordt beloond. Dat deze houding belangrijk is en ook moed vereist, bewijst de keerzijde van de medaille: Pamuks vervolging in Turkije. Men kan Orhan Pamuk een gebrek aan literaire vernieuwingsdrang verwijten. Anderzijds lijken de problemen van religieus fanatisme en nationalisme waarop Pamuk in zijn werk reageert, ook verdacht veel op die waarmee ook zijn literaire voorgangers geconfronteerd werden. Het zijn bovendien de catastrofes voortkomend uit dezelfde soort ideologieën die ooit aanleiding gaven tot de instelling van de Friedenspreis des Deutschen Buchhandels.
Reacties
Geen reacties aanwezig