Het dilemma van Merkel & Co.
CDU dreigt riante positie in peilingen te verspelen

Na de parlementsverkiezingen in de Oost-Duitse deelstaten Saksen en Brandenburg, hebben links en rechts uitvoerig stilgestaan bij de overwinning van de postcommunistische PDS en de neonazistische NPD. Vooral de triomf van de NPD - de rechts-radicalen sleepten in Saksen bijna 10 procent van de stemmen in de wacht en maken voor het eerst sinds ruim dertig jaar hun opwachting in een deelstaatparlement - werd breed uitgemeten in de pers.

Beduidend minder aandacht werd besteed aan een ontwikkeling die in dezelfde verkiezingsuitslag tot uitdrukking kwam, maar die mogelijk van veel groter belang is voor de landelijke politiek en de Bondsdagverkiezingen van 2006: het fikse verlies dat oppositiepartij CDU leed. In Brandenburg behaalden de christen-democraten een schamele 20 procent van de stemmen en moesten de populistische PDS voor zich dulden als tweede partij na de sociaal-democratische SPD. In Saksen verspeelde de CDU in één klap 16 procent van haar stemmen en moest afstand doen van de absolute meerderheid die zij sinds 1990 in handen had. Dat de partij in Saksen de grootste blijft, verhult het gezichtsverlies nauwelijks. Hetzelfde kan gezegd worden van de uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen van zondag 26 september, in de West-Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen: de CDU is met 43,4 procent weliswaar de grootste gebleven, maar verloor wel 7 procent ten opzichte van 1999.

Trendwende
De boodschap die hier van uitgaat, is alarmerend voor de CDU: de partij profiteert niet langer automatisch van de grote onvrede die onder de kiezers heerst over de omvangrijke bezuinigingen van de bondsregering van SPD en Die Grünen. De tactiek die de partij enkele maanden geleden in de peilingen nog een absolute meerderheid opleverde, namelijk stilzitten en toezien hoe teleurgestelde kiezers de SPD de rug toekeren en zich richting CDU snellen, werkt niet langer. Terwijl de parlementsverkiezingen van 2006 tot voor kort al praktisch in het voordeel van de CDU beslecht leken, moet de partij nu gaan oppassen dat zij haar voorsprong niet verliest aan een SPD die het ergste verkiezingsleed inmiddels achter de rug lijkt te hebben en zich opmaakt voor een Trendwende. Naar aanleiding van het resultaat van vorig weekend verklaarde een vooraanstaande opinieonderzoeker de uitslag van de Bondsdagverkiezingen van 2006 al voor "open".

Dat heeft de CDU in belangrijke mate aan zichzelf te wijten. Na lang onderhandelen met de regeringspartijen zette zij in december vorig jaar haar handtekening onder Hartz IV, de door veel Duitsers als uiterst pijnlijk ervaren nieuwe werkloosheidswet. Deze is uitgegroeid tot synoniem voor de hervormingen van de regering-Schröder en heeft de SPD de afgelopen maanden veel stemmen gekost. De kiezer lijkt zich te realiseren dat de CDU medeverantwoordelijk is voor deze wet en dat op dit punt van de oppositie geen alternatief hoeft te worden verwacht. Sterker nog, veel Duitsers geloven dat de sanering van de verzorgingsstaat onder CDU-regie alleen maar ingrijpender zou uitpakken. De christen-democraten hebben zichzelf dus voor een dilemma geplaatst: zouden zij zich tegen de regeringslijn afzetten en een alternatief presenteren, dan zouden zij zich van hun eigen beleid distantiëren en zichzelf van hun geloofwaardigheid beroven. Door de andere optie, het vasthouden aan het compromis met de regering en aan de eigen hervormingskoers, zouden zij zichzelf echter beroven van een manier om zich te onderscheiden en dus het argument om CDU te kiezen ondergraven. Dit laatste is al bijna een jaar lang de praktijk.

Kanselierskandidaat

Door de recente tegenslagen is ook het debat over het partijleiderschap terug van weggeweest. Voorzitter Angela Merkel wordt door de conservatieve CDU-vleugel verweten dat zij te veel het regeringsbeleid volgt en niet voor een duidelijke oppositierol kiest. Merkel, CDU-voorzitter sinds 2000, was de drijvende kracht achter het compromis met rood-groen over Hartz IV en andere hervormingen. Zij heeft al laten weten te willen vasthouden aan haar bereidheid om compromissen aan te gaan, wanneer die "in het belang zijn van Duitsland".

Lange tijd voer zowel Merkel als de CDU wel bij deze gematigde koers. Na een wankel begin als oppositieleidster onder de tweede rood-groene bondsregering scheen zij aan het begin van dit jaar tot onbetwiste lijsttrekker van de CDU voor de verkiezingen van 2006 te zijn uitgegroeid. Nadat zij de regering in december tot tegemoetkomingen op het punt van de hervormingen had gedwongen, wist zij in mei van dit jaar haar kandidaat voor het bondspresidentschap, de econoom Horst Köhler, door te zetten tegen de wens van veel partijprominenten in, die liever oudgediende Wolfgang Schäuble als president hadden gezien. Met dit staaltje machtspolitiek bewees Merkel in velerlei ogen definitief haar geschiktheid als kanselierskandidaat. Weg was Edmund Stoiber, de voorzitter van de Beierse zusterpartij CSU, die bij de verkiezingen van 2002 nog de kar had getrokken.

Dit alles dreigt nu verloren te gaan. Nu blijkt dat de CDU, halverwege de regeerperiode, nog altijd geen voorstel heeft klaarliggen om de gezondheidszorg betaalbaar te houden en de belasting op een verantwoorde manier te verlagen. Met haar hardnekkige verzet tegen toetreding van Turkije tot de Europese Unie dreigt Merkel haar partij te vervreemden van de realiteit. Veeg teken is dat eeuwige plaaggeest Stoiber inmiddels ook weer genoemd wordt als kandidaat voor de verkiezingen van 2006. Precies twee jaar voor de verkiezingen lijkt de CDU ten prooi te zijn gevallen aan de eigen spagaat tussen oppositie en compromis met de regering. Angela Merkel moet oppassen dat haar partij niet stil komt te vallen en een veilig gewaande overwinning verspeelt.

Mark Schenkel studeert geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en schrijft regelmatig artikelen voor het Duitslandweb.