Woorden in steen 
Herinneringen aan een kerk brengen de DDR weer tot leven

Herinneringen aan een kerk brengen de DDR weer tot leven

Niet alle inwoners van Leipzig zijn een voorstander van de wederopbouw van de Paulinerkirche. Op internet en in de krant zijn heftige discussies gaande. Sympathisanten van de DDR weigeren de veroordeling van de DDR als barbaarse dictatuur, die samengaat met de claim voor wederopbouw, te accepteren. Het gemeentebestuur bekijkt de zaak praktischer. Net als veel inwoners ziet de gemeente het nut van een reconstructie van het verleden niet in, omdat het hedendaagse Leipzig bepaald niet zit te springen om een nieuw kerkgebouw.

De discussie over de toekomst van de Augustusplatz, is zoals veel discussies in het herenigde Duitsland doordrongen van een politieke en ideologische strijd. Het is niet alleen een discussie over de architectonische toekomst van een plein, maar ook een discussie over de beeldvorming van het verleden. In de discussie draait het steeds om de vraag: Wat willen we herinneren van veertig jaar DDR en wat moet verdwijnen uit het collectieve geheugen van deze stad?

De discussie over de Paulinerkirche komt in gesprekken met ouderen over hun herinneringen aan veertig jaar communisme steeds terug. De discussie is namelijk politiek, maar tegelijkertijd verweven met de persoonlijke biografie van de inwoners van Leipzig. Nu de Muur is gevallen, is het dominante perspectief waarmee er naar het DDR-verleden wordt gekeken, een verleden dat ouderen zelf hebben geleefd en beleefd, drastisch veranderd.

Oogkleppen

Dit geldt ook voor de manier waarop er over de Paulinerkirche wordt gesproken en gedacht. "Het leek alsof ik oogkleppen ophad, nu vind ik wel dat het fout was om zo'n kerk op te blazen, maar toen had ik niet zo'n cultuurhistorisch besef", verzucht een oude biologielerares, destijds lid van de communistische partij. Een van de discussieavonden in Leipzig over de kwestie Paulinerkirche draagt dan ook de veel betekenende titel: "Welche Erinnerung brauchen wir?" Deze vraag heeft niet alleen betrekking op de kerk, maar is ook onvermijdelijk voor de ouderen die, terugkijkend op hun leven, proberen een coherent verhaal te maken van hun levensgeschiedenis.

De Paulinerkirche is niet het enige gebouw in Duitsland dat het middelpunt vormt van een politiek beladen discussie. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor het Palast der Republik in Berlijn waar afbraakplannen voor bestaan. Een aantal historici, zoals Rudy Koshar en Bernd Faulenbach, is van mening dat het geen toeval is dat juist gebouwen onderwerp van discussie zijn in Duitsland. Architectuur had een belangrijke ideologische betekenis, het waren 'woorden in steen' die moesten getuigen van de ideologische idealen waar het Duitsland van de twintigste eeuw mee heeft geleefd. Gebouwen en monumenten kunnen volgens deze historici heel fysiek een concreet handvat leveren om met deze pijnlijke Duitse geschiedenis om te gaan.

In Leipzig ontlenen ouderen echter hun identiteit aan dit pijnlijke Duitse verleden. De vraag 'wie ben ik?' is immers verbonden met de vraag 'wie ben ik geweest?' Juist in tijden van grote maatschappelijke veranderingen - een understatement voor de val van de Muur - worden deze vragen extra relevant. Natuurlijk is het niet alleen de oudere generatie die door de val van de Muur met een breuk in hun biografie wordt geconfronteerd, maar deze generatie heeft in verhouding wel weinig toekomst en veel verleden om op terug te kijken. Doordat ouderen niet meer deelnemen aan de arbeidsmarkt hebben ze bovendien minder mogelijkheden om op een nieuwe manier betekenis toe te kennen aan hun ervaringen. In dit moeilijke proces van identiteitsvorming worden, afhankelijk van de omstandigheden, verschillende invullingen gegeven aan de begrippen 'wij' en 'zij'. Vaak wordt daarbij gebruik gemaakt van de overbekende tegenstelling tussen Ossi en Wessi. De discussie rond de Paulinerkirche maakt echter duidelijk dat ook bínnen de voormalige DDR geen eenduidigheid bestaat over de manier waarop er met de erfenis van de DDR moet worden omgegaan.

Christien Muusse heeft culturele antropologie gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam. De titel van haar scriptie luidt 'Wir sind hier nicht angekommen; senioren in Leipzig en het DDR-verleden: een zoektocht naar identiteitsvorming en identiteitsbehoud'.

Klik hier voor een samenvatting van het onderzoek van Christien Muusse.