Gaat het roer om?
De partijen maken zich op voor de campagne

Naast de stijgende werkloosheid is de economische groei afgenomen ten opzichte van zeven jaar geleden – het moment dat de SPD samen met Bündnis 90/Die Grünen de huidige rood-groene regeringscoalitie vormde. De groei bedraagt tegenwoordig minder dan 1 procent. Ook de staatsschuld steeg dit jaar van 488 naar 862 miljard euro.

Duitsland zit in een flinke crisis. Aanvankelijk probeerde Schröder de weinig rooskleurige situatie nog af te doen als zwartkijkerij: “We mogen niet zo lang zwart blijven kijken, totdat iedereen zwart ziet”. Inmiddels lijkt ook de bondskanselier te beseffen dat het niet de perceptie van de werkelijkheid, maar vooral de werkelijkheid zelf is die zorgen baart.

Kritiek krijgt de regering ook van de linkervleugel van de SPD. Volgens de critici is het rood-groene beleid niet alleen ineffectief, maar door de afbouw van de sociale zekerheid en economische deregulering ook nog eens te neoliberaal. “Rood-groen heeft op economisch gebied alle wensen van het grote geld vervuld”, aldus een boze SPD’er. Bijna een kwart van de leden heeft de partij sinds 1998 vaarwel gezegd.

Beleid

De SPD geeft aan haar beleid op enkele kleine aanpassingen na niet te veranderen. De hervormingsplannen die van Duitsland een moderne dienstverlenende economie moeten maken vergen tijd, aldus de sociaal-democraten. Bovendien zou de SPD met een radicale beleidsomslag toegeven tot dusver te hebben gefaald.

Aan de andere kant lijkt er - tenminste retorisch - een herbezinning plaats te vinden op de oude socialistische wortels. Zo ontketende partijvoorzitter Franz Müntefering met zijn kritiek op grootondernemers nog vóór de aankondiging van vervroegde verkiezingen een kapitalismedebat en pleit de SPD-partijtop voor loonsverhoging.

Bündnis 90/Die Grünen afficheert zich in de campagne weer meer als milieupartij. Volgens Die Grünen kunnen nieuwe arbeidsplaatsen worden gerealiseerd en kan Duitslands internationale concurrentiepositie worden verbeterd door meer aandacht voor milieuvriendelijke productiewijzen. Daarnaast wil de partij het gevecht tegen de werkloosheid niet meer overlaten aan de sociaal-democraten, maar komt ze met eigen voorstellen om de verzorgingsstaat te hervormen.

‘Radicale’ omslag

De christen-democraten en de liberalen daarentegen willen een radicale omslag. Angela Merkel, kanselierskandidaat van de CDU/CSU, propageert een ‘nieuwe sociale markteconomie’, maar gaat in feite vooral door op de weg die SPD en Bündnis 90/Die Grünen hebben ingeslagen. Dit komt neer op een nog ingrijpendere hervorming van de arbeidsmarkt, van de sociale zekerheid en het belastingstelsel.

Hoewel zowel de CDU/CSU als de FDP pleiten voor deregulering van de markt en voor belastingverlaging, gaan de liberalen daarin het verst. Het moet voor bedrijven makkelijker worden om werknemers te ontslaan en langere werkdagen in te voeren. Verder willen beide partijen de bureaucratie verminderen, zodat het bijvoorbeeld makkelijker wordt een eigen bedrijf te beginnen.

Daarnaast willen zowel CDU als FDP ondernemingen de mogelijkheid bieden af te wijken van vaste loontarieven. Om loonkosten verder te doen dalen wil de FDP de bijdragen die werkgevers betalen voor werknemersverzekeringen verminderen, en waar mogelijk loskoppelen. De CSU wil daarnaast de pensioenleeftijd verschuiven van 65 naar 67 jaar.

Onduidelijk is hoe de christen-democraten de verminderde inkomsten als gevolg van belastingverlaging en verminderde werkgeversbijdragen in de toch al lege huishoudkas willen compenseren. Compensatie is mogelijk door middel van het verhogen van de BTW. De CDU/CSU heeft nog geen duidelijk standpunt over een eventuele BTW-verhoging ingenomen, de FDP is echter pertinent tegen.

Relatie

Wat buitenlandpolitiek betreft wil de CDU/CSU de relatie met de Verenigde Staten verbeteren. Die kwam onder druk te staan door Schröders afwijzende houding tegenover de oorlog in Irak. Mocht Angela Merkel kanselier worden, dan zal de veel bekritiseerde vriendschappelijke relatie van Duitsland met de Russische president Poetin mogelijk bekoelen.

Wanneer het gaat om de Europese Unie, staan de christen-democraten niet te springen om snelle toetreding van Roemenië en Bulgarije. De partij is tevens tegen een volwaardig Turks lidmaatschap van de EU. De christen-democraten zien liever een ‘geprivilegieerd partnerschap’ met het land. En waar de regering-Schröder streeft naar een permanente plaats voor Duitsland in de VN-veiligheidsraad, staat die wens bij een mogelijke zege van zwart-geel niet meer op de agenda.

Coalities

Sinds de SPD zich openlijk van Bündnis 90/Die Grünen distantieert is het theoretisch niet uitgesloten dat de SPD en de CDU/CSU een grote coalitie vormen. De christen-democraten geven voor politieke samenwerking echter de voorkeur aan de rechts-liberale FDP, waardoor een zwart-gele coalitie zou ontstaan. De FDP ziet in zo’n zwart-gele coalitie voor zichzelf een belangrijke rol weggelegd als "corrigerende partij" die een te sociaal beleid van de CDU/CSU, en daarmee volgens de FDP een "voortzetting van de moedeloosheid van rood-groen" tegen moet gaan.

Het valt echter nog te bezien of de CDU/CSU de FPD überhaupt als coalitiepartner nodig heeft of dat de partij genoeg stemmen wint om alleen te kunnen regeren. Ondertussen voeren Die Grünen vooral campagne voor zichzelf en richten zich in op een plek in de oppositie.

Er is nog een nieuwkomer waar de partijen rekening mee moeten houden: Die Linkspartei, het linkse blok van de Oost-Duitse PDS ("tegen de neoliberale tijdsgeest") en de WASG. De PDS is de opvolger van de SED, de communistische partij uit de voormalige DDR. De WASG is een nieuwe partij wier achterban voornamelijk uit vakbondsleden en (linkse) ex-SPD’ers bestaat.

De PDS en de WASG, die hopen op een stevige plek in de oppositie, pleiten met hun ‘Agenda sociaal’ – daarmee kritisch verwijzend naar Schröders ‘Agenda 2010’ - voor meer solidariteit en sociale rechtvaardigheid. Zij kunnen met een anti-hervormingsprogramma veel ontevreden, teleurgestelde kiezers van de SPD afsnoepen.

Vruchten plukken

Op kleine wijzigingen na, ziet het er naar uit dat de binnenlandse politiek van een zwart-gele coalitie CDU/CSU - FDP in grote lijnen overeenkomt met die van de huidige regering: een uitbreiding van reeds in gang gezette hervormingen staat centraal. Zwart-geel heeft bij een verkiezingsoverwinning echter twee belangrijke voordelen.

In de eerste plaats kan na een overwinning met vaart geregeerd worden, doordat de CDU/CSU een meerderheid heeft in de Bondsraad, de deelstaatvertegenwoordiging in Berlijn. Die meerderheid zorgt er nu voor dat wetsvoorstellen van rood-groen vaak worden geblokkeerd.

In de tweede plaats hebben structurele hervormingen, zoals Schröder ze met zijn Agenda 2010 voorstelde, tijd nodig. Het zal niet de eerste keer zijn dat eventuele positieve resultaten van hervormingen pas zichtbaar worden zodra degene die verantwoordelijk is voor die hervormingen al het veld heeft geruimd. De toekomst moet uitwijzen of Angela Merkel, indien zij bondskanselier wordt, de vruchten plukt van beleid dat haar felbekritiseerde voorganger in gang heeft gezet.

Jordi Vermeulen studeert geschiedenis aan de Humboldt-Universität in Berlijn.