De goede landverrader
Slachtoffers van nazi-rechtspraak kunnen nu ook bevrijding vieren

Nog een maand en de Tweede Wereldoorlog is ten einde. De geallieerden zijn half april 1945 de Duitse grens gepasseerd bij hun opmars naar Berlijn. Ze naderen het Zuid-Duitse dorp Brettheim, waar vier jonge jongens vastbesloten zijn de troepen met panzerfausten te lijf te gaan. Ze worden tegengehouden door een nuchtere boer, die de zinloosheid van de actie doorziet en vreest voor beschieting van het hele dorp. Hij gooit de antitankwapens in een vijver.

Het komt de boer op de doodstraf te staan wegens ‘ondermijning van de legermacht’, zodra de SS er lucht van krijgt. Ook de burgemeester en de plaatselijke partijleider van de NSDAP komen voor het vuurpeloton, omdat ze het oordeel tegen de boer weigeren te bekrachtigen. Het dorp is gered, maar de drie moeten het met hun leven bekopen.

Worstelen

 Wrang genoeg zijn de drie mannen uit Brettheim ook na de Tweede Wereldoorlog niet direct gerehabiliteerd. De Bondsrepubliek heeft decennialang geworsteld met slachtoffers van de nationaal-socialistische rechtspraak. Moest elke veroordeling worden teruggedraaid? Was elke vijand van het nationaal-socialisme automatisch een vriend van het naoorlogse Duitsland?

Die vraag kon alleen al niet eenvoudig bevestigend worden beantwoord, omdat veel NSDAP’ers na 1945 publieke functies bleven vervullen. Zo werd het oordeel tegen de drie uit Brettheim in 1960 nog eens bekrachtigd door een rechter die tijdens Hitlers machtsperiode zelf lid was geweest van de nationaal-socialistische partij.

Het heeft meer dan vijftig jaar geduurd, voordat het Duitse parlement in 1998 een wet aannam die ‘onrechtvaardige veroordelingen’ tegen nationaal-socialistische tegenstanders nietig verklaarde. Daarmee werden de Brettheimer boer en zijn mede-veroordeelden gerehabiliteerd. Maar dat gold nog niet voor mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog waren veroordeeld wegens desertie, dienstweigering of landverraad.

Hun status bleef problematisch in de verwerking van het Duitse oorlogsverleden. Moest een voor desertie veroordeelde soldaat worden gerehabiliteerd, omdat hij afstand nam van de nazi’s? Of was zijn veroordeling terecht, omdat hij de geallieerden misschien wel posities van Duitse soldaten had verraden en zo verantwoordelijk kon zijn voor de dood van landgenoten?

Collectief

 De rood-groene regering van bondskanselier Schröder (SPD) besloot de circa dertigduizend veroordeelde deserteurs met een wetswijziging in 2002 collectief te rehabiliteren. Pas in september 2009 gebeurde dat ook voor de veel kleinere groep mensen die voor landverraad ('Kriegsverrat') waren veroordeeld.

Vooral de christendemocratische CDU heeft lang vastgehouden aan het standpunt dat iedere veroordeling op zichzelf moet worden getoetst. Met dat argument had de partij tegen de wetswijziging van 2002 gestemd. In 2009 ging ze overstag na een studie van de voormalige CDU-politicus en ex-rechter Hans-Hugo Klein.

Klein concludeerde dat het nationaal-socialistische concept van landverraad fundamenteel onverenigbaar was met de beginselen van de rechtstaat. Dat maakte elke veroordeling onrechtmatig. Eerder al had het werk van de historici Wolfram Wette en Detlef Vogel, waaruit ook het voorbeeld van de drie mannen uit Brettheim afkomstig is, aangetoond dat ‘landverraders’ vaak relatief kleine vergrijpen hadden gepleegd, zoals het bieden van hulp aan joden of het bezitten van pamfletten. Gevallen van verraad ten nadele van de Duitse bevolking had Wette niet kunnen vinden.

Nu ook de CDU om was, zorgde de Bondsdag in september 2009 met een door alle fracties gesteunde wetswijziging voor een “historisch” besluit, in de woorden van Grüne-parlementslid Wolfgang Wieland. 64 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn alle slachtoffers van de Nazi-rechtspraak gerehabiliteerd. Postuum, op een enkeling na.