De opmars van Dr. Smetteloos
Portret van Frank-Walter Steinmeier

Steinmeiers carrière lijkt de afgelopen weken een nieuwe fase in te zijn gegaan. Nu de geboren Detmoldener heeft bewezen ook in de schijnwerpers van het ministerambt goed te kunnen functioneren, zet hij zijn eerste stappen op het voor hem onbekende terrein van de partijpolitiek. Kort na zijn besluit om als afgevaardigde voor het kiesdistrict Brandenburg/Havel aan de komende Bondsdagsverkiezingen deel te nemen – tot nu toe regeert Steinmeier zonder zetel in de Bondsdag – vroeg partijleider Kurt Beck hem afgelopen maand bovendien om op het partijcongres in oktober als kandidaat-vicevoorzitter aan te treden. Zijn verkiezing tot één van de drie plaatsvervangend SPD-voorzitters maakt Steinmeier automatisch tot reservekandidaat voor het lijsttrekkerschap. De andere twee vice-voorzitters, Andrea Nahles en minister van Financiën Peer Steinbrück, genieten niet de brede steun waarop Steinmeier kan bogen.

Gerhard Schröder zag in Frank-Walter Steinmeier al een potentiële Bondskanselier toen de huidige minister van Buitenlandse Zaken nog een grote onbekende was als chef van Schröders kanselarij. Ook de kiezers beschouwen de eenenvijftigjarige inmiddels als de beste SPD-kandidaat voor het kanselierschap in 2009: in een forsa-enquête laat Steinmeier partijleider Kurt Beck mijlenver achter zich. Alleen Angela Merkel staat er in de peilingen beter voor.

Dr. Smetteloos

Maar Steinmeier zelf wijst elke speculatie over een mogelijk lijsttrekkerschap van de hand: in een interview met Bild am Sonntag liet hij weten Kurt Beck als meest geschikte kanselierskandidaat te beschouwen. Typerend voor Steinmeier is dat zo'n uitspraak uit zijn mond niet klinkt als een retorische truc. De carrière van de timmermanszoon uit Nedersaksen is tot nu toe geenszins het resultaat van ellebogenwerk. Steinmeier, daar zijn vriend en vijand het over eens, heeft nooit de schijnwerpers gezocht, maar altijd gewacht tot hij gevraagd werd. Onder Gerhard Schröder, toen nog minister-president in Nedersaksen, klom de op een studie naar overheidssteun voor dak- en thuislozen gepromoveerde jurist op tot hoofd van de staatskanselarij. Nadat Schröder in 1998 kanselier werd, volgde Steinmeier zijn chef naar Berlijn, waar hij na een jaar eveneens chef-staf in het Kanzleramt werd. De benoeming van de relatief onbekende topambtenaar tot minister in het kabinet-Merkel in 2005 kwam voor velen als verrassing. Maar zijn functie, waarin hij nauw met de geheime diensten samenwerkte, had hem – samen met zijn bijna spreekwoordelijke ijver en belezenheid – uitstekend op zijn nieuwe taken voorbereid.

De enige deuk die zijn imago van 'Dr. Smetteloos' – zoals Die Zeit hem eens noemde – opliep, was zijn rol in de zaak-Kurnaz. Begin dit jaar bleek uit een uitgelekt regeringsdocument dat Steinmeier als hoofd van de kanselarij tussen 2002 en 2005 de vrijlating van de in Bremen wonende Turkse terreurverdachte Murat Kurnaz uit Amerikaanse gevangenschap actief heeft tegengewerkt. Aan de kritiek op Steinmeier kwam pas een eind toen toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Otto Schily (SPD) de verantwoordelijkheid voor Steinmeiers beslissingen op zich nam. Sommigen zagen Steinmeiers terughoudende reactie als teken dat hij de overstap van zijn schaduwbestaan als ambtenaar naar het openbare optreden als minister nog niet goed heeft gemaakt.

Pragmaticus met visie

In feite lijkt de aanwezigheid van camera's het professionele handelen van de politicus met de kenmerkende grijze haardos nauwelijks te beëinvloeden: Steinmeier lijdt niet onder profileringsdwang en ontleent zijn autoriteit al evenmin aan formele macht. "Geruisloos," is in de Duitse media nog steeds de meest gebruikte typering van zijn manier van werken. Op het eerste gezicht werkt Steinmeier vooral uit wat Bondskanselier Merkel en zijn voorganger Joschka Fischer als grote lijn hebben uitgezet. Maar hij doet dat dan wel weer zo virtuoos dat er geen misverstand kan bestaan over Steinmeiers politieke inzicht. Al onder Gerhard Schröder droegen Steinmeiers grondigheid en oog voor detail in hoge mate bij tot de realisering van de Agenda 2010.

Ondanks zijn voorliefde voor het handwerk boven het schetsen van fantastische vergezichten, ontbreekt het Steinmeier niet aan visie. Dat blijkt onder andere uit zijn argumentatie in recente kwesties als het Europees Verdrag en de Duitse missie in Afghanistan. Steeds weer maant Steinmeier tot bezonnenheid en oog voor de lange-termijngevolgen van politieke beslissingen. Zo pleit hij ervoor om de Duitse commando's in Afghanistan aan het Amerikaanse anti-terreurprogramma 'Enduring Freedom' te onttrekken en onder de parallel plaatsvindende Isaf-wederopbouwmissie te plaatsen. Zo worden de risico's van het vele burgerslachtoffers eisende 'Enduring Freedom' vermeden en komen de Duitse commando's bovendien onder Duits bevel te staan. 

De hand van Steinmeiers voormalige patroon is zichtbaar in het beleid van de minister ten aanzien van Rusland. Steinmeier onderhoudt net als Gerhard Schröder warme banden met de Russische president Poetin en ook onder Steinmeiers ministerschap wordt veel nadruk gelegd op de brugfunctie van Duitsland tussen Rusland en de Europese Unie. In die zin is Steinmeier de tegenpool van Angela Merkel, die veel meer afstand tot de Russische partner bewaart. Tegelijkertijd investeert Steinmeier echter veel meer dan Schröder in de verhouding met de NAVO en de Verenigde Staten in het bijzonder. Steinmeier blijft de consensuszoeker pur sang: ook in de heikele kwestie rond het Amerikaanse raketschild in Oost-Europa laveert de minister behoedzaam tussen Washington en Moskou.  

Steinmeier de teamspeler

Naast zijn betrekkelijk nieuwe rol als minister begint Steinmeier zich nu ook als partijpoliticus te profileren. Ook dit is voor hem grotendeels onontgonnen gebied: hoewel al sinds zijn jeugd actief lid van de SPD, maakte Steinmeier vooral carrière doordat hij voor veel verschillende ambten benoemd werd – met als hoogtepunt het ministerschap.

Het is waarschijnlijk dat deze pragmaticus-met-visie ooit met de woorden 'Ich will hier rein' aan de deur van het Kanzleramt zal rammelen – zoals ooit zijn voormalige baas Schröder deed. In zijn jeugd een fervent voetballer, is Steinmeier nog steeds teveel teamspeler om de concurrentiestrijd met partijgenoot Beck aan te gaan. Dat is ook niet nodig, want Steinmeier verstaat de kunst om ook zonder de bevestiging van een ambt of titel de erkenning voor zijn werk te oogsten.

Carina de Jonge promoveert in München en schrijft regelmatig voor het Duitslandweb.