Rebel met heimwee
Honderdste geboortedag Klaus Mann herdacht

De officiële reden voor het verbod op 'Mephisto. Roman einer Karriere' (1936) in 1966 vormde de nagedachtenis van de acteur Gustaf Gründgens. Zijn leven stond model voor dat van de romanfiguur Hendrik Höfgen, die door zijn apolitieke houding een bliksemcarrière maakt in het Derde Rijk. Volgens Klaus Mann-kenners kan het Mann (1906-1949) echter niet om een persoonlijke afrekening met Gründgens - Manns voormalige zwager - te doen geweest zijn: waarom zou hij anders een fictief personage hebben geschapen? Zij zien in de figuur Höfgen het prototype van een Duitse meeloper en vermoeden dat juist daarin het schandaal van 'Mephisto' ligt. Meer dan twintig jaar na het eind van de nationaal-socialistische dictatuur was Klaus Manns werk kennelijk nog steeds zeer omstreden.

Aanklacht

Mann zelf heeft de discussie rondom 'Mephisto' niet meer meegemaakt: al in 1949 maakt hij in Cannes met een overdosis slaaptabletten een eind aan zijn leven. Het omvangrijke literaire oeuvre dat hij nalaat, is de indrukwekkende documentatie van een vergeefse zoektocht naar een plaats op deze wereld. Alleen al daarom is Klaus Manns werk niet weg te denken uit de Duitse literaire en maatschappelijke geschiedenis. Weliswaar blinkt Mann niet uit door vernieuwende schrijftechnieken, maar zijn manier om leven en werk met elkaar te verbinden was in zijn tijd vrij ongewoon. Voor de huidige lezer komt uit dit werk een haarscherp beeld van de burgerlijke Duitse intellectuele traditie naar voren. Bovendien vormt het een indrukwekkende aanklacht tegen dictatuur en geweld.

Verwend schrijverszoontje

'Decadentie' is in de literatuurkritiek de meest gebruikte typering voor leven en werk van Klaus Mann. Inderdaad zette Klaus Mann zich met zijn antiburgerlijke levensstijl af tegen zijn milieu van herkomst. Mann gebruikte geestverruimende middelen, was openlijk homoseksueel – in tegenstelling tot zijn vader, wiens onderdrukte homoseksualiteit pas jaren na zijn dood aan het licht kwam – en schreef daar ook nog over. Zijn debuutroman 'Der fromme Tanz' (1925) is een van de eerste positieve beschrijvingen van homoseksuele personages in de Duitstalige literatuur. In een tijd waarin homoseksualiteit vrijwel uitsluitend in het geheim plaatsvond, moet dat een oorlogsverklaring tegen de gevestigde orde zijn geweest.

In de ogen van zijn tijdgenoten was Klaus Mann daarom vooral het verwende schrijverszoontje dat papa's connecties gebruikte om een paar sappige relletjes te ensceneren. Zo zag de Nederlandse literatuurcriticus Menno ter Braak - die Mann in latere jaren achter diens rug consequent 'Klausje' noemde - in Manns autobiografie 'Kind seiner Zeit' van 1932 een poging om met behulp van schaamteloze persoonlijke onthullingen afstand te nemen van de verfijnde stijl van Thomas Mann. Want, aldus Ter Braak in het NRC, waarom anders zou een jonge man zijn toevlucht zoeken tot dit genre voor de ouderen, die "van de toekomst niet al te veel meer verwachtte[n]"?

Verval van een familie

Inderdaad: literaire zelfenscenering is Klaus Mann niet bepaald vreemd. Maar het tragische van Manns rebellie tegen zijn eigen burgerlijk milieu schuilt in het feit dat zijn doelwit in feite al aan het verdwijnen is, voordat hij dit milieu goed en wel kan ontgroeien. De getalenteerde familie Mann behoort tot de laatste vertegenwoordigers van de traditie van het Duitse Bildungsbürgertum.  Als gevolg van de nog lang intact gebleven feodale structuren had zich in Duitsland door de eeuwen heen een welvarende, cultureel invloedrijke, maar politiek vrijwel machteloze burgerij gevormd. De politieke en economische omwentelingen van de twintigste eeuw maken een eind aan de beschermde positie van deze klasse. Thomas Mann beschrijft al in zijn roman 'Die Buddenbrooks' (1901) het 'verval' van een - overigens sterk op de Manns lijkende - burgerfamilie.

De maatschappij waartegen Klaus Mann in zijn eerste publicaties aanschopt, is in feite al lang voor diens geboorte begonnen af te brokkelen. En het agressieve militarisme en nationalisme dat daar sinds de Eerste Wereldoorlog langzaam voor in de plaats komt, is in Manns ogen vele malen erger. Daarom klinkt in zijn werk – bij alle jeugdige opstandigheid – van het begin af aan een onstilbare heimwee door naar het salonleven van weleer. Menno ter Braak – die bij de inval van de nationaal-socialisten in 1940 zelfmoord pleegde – sloeg met zijn oordeel over 'Kind seiner Zeit' onwillekeurig de spijker op zijn kop: Klaus Mann zag inderdaad weinig toekomst voor zichzelf.

Keerpunt

Manns autobiografie vormt de verbinding tussen het dandy-achtige 'Klausje' en de geëngageerde auteur van 'Mephisto', uitgever van de kritische literaire tijdschriften, 'Die Sammlung' (Amsterdam, 1933-35) en 'Decision' (New York, 1941-42). Het is alsof Klaus Mann eerst de verloren wereld van zijn jeugd moet oproepen om opnieuw zijn positie te kunnen bepalen. Vanuit ballingschap - eerst in Amsterdam, na het uitbreken van de oorlog in de Verenigde Staten - beschrijft hij zijn eigen tijd in fictieve romans. Naast de kritische studie van het eigentijdse Duitsland in 'Mephisto' beschrijft Mann onder andere in 'Der Vulkan' (1939) de fictieve lotgevallen van Duitsers in ballingschap. Mann is daarbij duidelijk op zoek naar een alternatief voor het Duitsland van zijn tijd.

Na het uitbreken van de oorlog zoekt Mann opnieuw zijn toevlucht tot de autobiografie. 'The Turning Point' verschijnt in het Engels in 1942, vlak voordat hij in dienst van de US-Army op een missie naar Europa vertrekt. De titel laat al zien dat het opnieuw een poging is van Mann om zijn koers te bepalen. De Duitse versie, 'Der Wendepunkt', eindigt betrekkelijk hoopvol, kort na de bevrijding. Klaus Mann vijlde tot zijn dood in 1949 aan de grondige bewerking van zijn autobiografie.

Het stemt tot nadenken dat het Klaus Mann bij leven niet gelukt is om een plaats op deze wereld te vinden. Maar het feit dat in Duitsland en Nederland vele activiteiten worden georganiseerd om zijn geboortedag te herdenken, laat zien dat hij inmiddels een vaste plek in de Duitse literatuurgeschiedenis heeft veroverd.  

Carina de Jonge is germaniste en promoveert in München.