Waar wil Schröder heen?
Opinie

Zo was er zondagavond toch nog een verrassing. Dat de SPD de verkiezingen in Noordrijn-Westfalen zou verliezen, stond eigenlijk wel vast. De eerste prognoses van de uitslag, klokslag zes uur, kwamen bij de belangrijkste verliezer, de zittende minister-president Peer Steinbrück (SPD), niet meer erg hard aan. De opluchting bij CDU-aanvoerder en de beoogde nieuwe minister-president Jürgen Rüttgers was er niet minder groot om.

Dat het verlies tot vervroeging van de Bondsdagverkiezingen zou leiden, had echter niemand verwacht. Toen SPD-voorzitter Franz Müntefering twintig minuten over zes meedeelde dat zijn partij nu wenst dat Duitsland deze herfst al een nieuwe Bondsdag kiest, duurde het een paar seconden vóór het publiek reageerde. Vervolgens ging een bevrijdend gejuich op onder de aanwezige SPD’ers en grepen de journalisten naar hun mobieltjes. Twee uur later sprak ook bondskanselier Gerhard Schröder openlijk uit te streven naar vervroegde verkiezingen.

Partijbelang

Over de vraag waarom Müntefering en Schröder onmiddellijk na bekendmaking van het verlies van hun partij de vlucht naar voren aantraden, werd zondagavond en maandagochtend al driftig gespeculeerd. De meeste commentatoren hielden het erop dat het partijbelang de doorslag heeft gegeven. De SPD dreigde de afgelopen weken het slachtoffer te worden van een richtingenstrijd. Een muiterij van linkse Bondsdagleden en partijactivisten leek ophanden. Sommige flirtten zelfs met het idee om een nieuwe nationale partij, links van de SPD, op te richten. De bondskanslier en de partijvoorzitter lijken erop te gokken dat de verkiezingsstrijd de partij bijeen zal houden.

Anderen houden het erop dat het Schröder erom gaat zijn hervormingskoers te redden. Over de hoofden van partijen en parlementen heen, doet hij een beroep op de bevolking om een duidelijk mandaat.

De presidentiële air waarmee Schröder zijn korte verklaring afgaf, onderstreept het caesarisme waarmee hij zijn televisiekanselierschap vormgeeft – een vorm van politiek die vooral om zijn eigen persoon draait. Als kanselier heeft Schröder volop de mogelijkheid het initiatief naar zich toe te halen en het politieke concert te orkestreren. Keer op keer heeft hij met spectaculaire verklaringen en beslissingen politiek en pers op het verkeerde been gezet, zonder zijn partners in partij en coalitie al teveel medebeslissingsruimte te gunnen. Irak, de Hartz-commissie en de overstromingsramp zijn slechts enkele voorbeelden van dergelijk optreden en niet toevallig alledrie voorbeelden uit een verkiezingsjaar. Nu is hij nog een stap verdergegaan door zelfs de verkiezingen aan dit licht egomaniakaal gedrag te onderwerpen.

Vlucht

Zijn vlucht naar voren heeft echter ook trekken van een vlucht tout court: als Schröders hervormingskoers geen toekomst meer heeft, wat heeft het dan nog voor zin aan de macht te blijven kleven. Liever met opgeheven hoofd, na een ridderlijk duel vertrekken op een zelf gekozen moment, dan mikpunt te moeten blijven van kritiek en spot, om vervolgens met vertraging van een jaar alsnog roemloos te worden afgeserveerd.

Of zou de 68er er heel machohaft op speculeren dat Angela Merkel, als eerste vrouwelijke kanselierskandidaat, geen kans heeft tegen hem, de alfaman Gerd? Want het staat nu wel vast dat de bondskanselier een beslissend aandeel heeft gehad in de verkiezing van zijn opponent in de volgende verkiezingen. Door de slagvaardigheid die nu geboden is, kan de CDU niet meer onder de keuze voor Merkel uit. Dat is het ironische en enigszins bedenkelijke gevolg van het eigenmachtige optreden van de kanselier.

Het zou zelfs kunnen zijn dat hij gokt op een grote coalitie van CDU en SPD onder de naar verwachting relatief zwakke leiding van Merkel. In zo’n regeringscoalitie zouden de SPD-ministers meer manouevreerruimte hebben dan nu het geval is.

Richting

Hoe het ook zij, het is goed dat Duitsland de kans krijgt meer richting aan de politiek te geven. Daarvoor zou winst van de CDU in de volgende verkiezingen het beste zijn. De kans is weliswaar aanwezig dat de christen-democratische zusterpartijen CDU en CSU, die samen met de liberale FDP de nieuwe bondsregering zouden moeten vormen, na de verkiezingen veel energie aan interne strubbelingen zullen verliezen. Programmatisch zijn de christen-democraten het onderling over veel terreinen al niet eens en daarnaast bestaan nog eens grote verschillen met de liberalen.

Het grote voordeel zou niettemin zijn dat die coalitie, anders dan de huidige rood-groene regering, op een meerderheid in de Bondsraad, de vertegenwoordiging van de deelstaten, kan rekenen. Daarmee zou meer vaart kunnen komen in de totstandkoming van beleid en zouden minder compromissen hoeven worden gesloten, die de richting van hervormingen ondermijnen. Een overwinning van SPD en Grünen zou, hoe sterk Schröders nieuwe mandaat ook zou uitvallen – en dat zou nooit erg sterk zijn – de bestaande onbeweeglijkheid alleen maar bestendigen.

Jacco Pekelder is onderzoekscoördinator bij het Duitsland Instituut Amsterdam