Iedereen manipuleert zijn familiegeschiedenis
Graduiertenkolleg Duitsland Instituut over 'familiegeheugen'

Familie is niet alleen een belangrijk organisatorische eenheid in de maatschappij, maar speelt ook een bepalende rol in ons zelfbeeld, haalt de Groningse historicus Barbara Henkes op het Duitsland Instituut in Amsterdam de Amerikaanse historicus John Gillis aan. Gillis onderscheidt de familie “we live with” en de familie “we live by”, legt Henkes uit. De familie met “we live with” is fragmentarisch en beïnvloedbaar door ziekte, ruzie, scheiding, dood. De familie “we live by” ontstaat door verhalen, rituelen, foto’s, bepaalt mede ons zelfbeeld en biedt families continuïteit.

Hoe zo’n familiegeheugen kan ontstaan en hoe verschillend de betekenissen kunnen zijn die eraan worden gegeven, blijkt uit de vier case-studies die tijdens het Graduiertenkolleg aan bod komen. De Duitse historicus Nicole Immler vertelt over de ingewikkelde geschiedenis van de familie Wittgenstein. De nazaten van de beroemde filosoof Ludwig Wittgenstein zitten opgescheept met een familiegeheugen dat mede is ‘gemaakt’ door Ludwigs zus Hermine. Zij schreef een familiekroniek, waarmee ze volgens Immler onder meer de harmonie in haar door de Tweede Wereldoorlog verdeelde familie wilde bewaren. Voor de huidige Wittgensteins is het echter niet meer dan “de legende van tante Hermine”, waar ze, zegt Immler, liever niet over praten.

'Safe stories'

Hoe een andere door afstand verdeelde familie haar best doen de harmonie te bewaren, blijkt uit de briefwisseling van de naar Nederland verhuisde Irmgard Gebensleben en haar Duitse familie. Irmgard kwam als Duits bleekneusje in de jaren ‘20 voor het eerst in Nederland om aan te sterken bij het Nederlandse gezin Brester, vertelt Henkes. In 1929 trouwde ze met jongste zoon August. Waar de Bresters vrijzinnig en liberaal waren, bleken de Duitse Gebenslebens steeds nationaal-socialistischer te worden: de wereldbeelden van de gezinnen dreven in de jaren dertig steeds verder uiteen.

Toch bleven de banden sterk, ook toen Irmgards broer, die in het Duitse leger diende, zijn zusje in Nederland in zijn Wehrmacht-uniform kwam opzoeken. Geen makkelijke situatie voor de Bresters, die in het verzet actief waren. In hun brieven zoeken de families voortdurend naar zogenoemde ‘safe stories’, die de onderlinge loyaliteit versterken. Ze proberen poltieke discussies te mijden en zoeken naar compromissen. De kinderen van Irmgard en August zijn een belangrijk bindmiddel, maar de familieband komt steeds verder onder druk te staan.

Maar de briefwisseling - in de jaren ‘80 door dochter Hedda Kalshoven-Brester op zolder gevonden en in 1991 uitgegeven - slaat ook een brug tussen Duitsland en Nederland, zegt Henkes. De decennialange uitwisseling van tegengestelde visies en ervaringen van de families, samengebracht in een boek, overbrugt de verschillen die de Duitse bezetting tussen beide landen geslagen heeft. Het familiegeheugen als bindmiddel - niet alleen tussen verre verwanten, maar ook tussen landen.

Dagboek van Anne Frank

In zekere zin was dat laatste ook wat Otto Frank beoogde toen hij besloot het dagboek van zijn dochter Anne - toch ook een deel van het familiegeheugen van zijn gezin - uit te geven. Otto Frank wilde de liberale ideeën van zijn dochter - die ook de zijne waren - de wereld insturen, vertelt David Barnouw van het NIOD tijdens het Graduiertenkolleg. Frank hield daarmee niet alleen de herinnering aan zijn dochter levend, maar wilde ook dat haar ideeën zouden bijdragen aan een betere wereld.

Otto Frank was, zo is later gebleken, veel bepalender voor de manier waarop Anne Frank bekend werd in de wereld dan hij zelf wilde doen geloven. Zo bleek toen Anne’s dagboek na de dood van Otto Frank bij het NIOD terecht kwam, dat hij passages had verwijderd die hem niet pasten - bijvoorbeeld over het huwelijk van hem en zijn vrouw - en dat hij een eigen selectie had gemaakt van de verschillende versies die Anne van haar dagboek schreef.

Ook op het eerste toneelstuk dat van het dagboek verscheen - in 1955 in de Verenigde Staten - had Otto Frank veel invloed. Op zijn aandringen speelde het jodendom daarin bijvoorbeeld nauwelijks een rol. Dat leidde wat hem betreft teveel af van Anne’s universele humanitaire waarden, die hij belangrijker vond.

De broer van schrijver Uwe Timm

De Duitse schrijver Uwe Timm heeft juist geprobeerd zijn eigen invloed zo klein mogelijk te houden door niets zelf in te vullen toen hij op zoek ging naar het leven van zijn broer die hij nooit heeft gekend. Timms broer was 16 jaar ouder dan hij, ging vrijwillig bij de Waffen-SS en kwam in 1943 om het leven. Timm zelf was toen 3 jaar.

De schrijver heeft zich lang van dit deel van zijn familieverhaal afgesloten. Hij wist dat er een dagboek van zijn broer bestond, maar dat durfde hij niet te lezen - bang dat hij er iets ergs in zou vinden. Het dagboek blijkt uiteindelijk vooral kort weer te geven wat zijn broer meemaakte - nergens schrijft de soldaat wat hij vindt of voelt.

Voor Timm was het familiegeheugen een middel om meer over zijn broer te weten te komen, vertelt de Duitse literatuurwetenschapper Kerstin Hausbei in Amsterdam. Wat hij over zijn broer wist, kwam uit de familieverhalen die na diens dood werden verteld en waarin hij een soort heilige was geworden. Maar wat er over zijn broer verteld werd, was afhankelijk van wie het vertelde. Zijn moeder sprak over ‘die arme jongen’, zijn vader maakte hem juist zo dapper mogelijk. Dat maakte het beeld niet duidelijker.

'Opa war kein Nazi'

Daarnaast worstelde Timm met een algemeen probleem dat veel Duitsers van na de Tweede Wereldoorlog hebben: dat het beeld van de oorlog in de familieverhalen vaak heel anders, mooier, is dan het beeld dat uit de media en de geschiedenisboeken naar voren komt. ‘Opa war kein Nazi’ is de tekenende titel van de studie die daarover in 2002 in Duitsland verscheen.

Timm durfde zijn zoektocht naar zijn broer pas te schrijven toen alle familieleden die zijn broer kenden, waren overleden. Het leidde in 2003 tot zijn boek ‘Am Beispiel meines Bruders’ dat in Duitsland direct een succes werd. Uiteindelijk, zegt Hausbei, is het ook een bevrijding voor Timm zelf gebleken. Met de zoektocht naar zijn broer onderzoekt hij ook zijn eigen positie, hoe hij is gevormd door zijn familie en door de naoorlogse Duitse geschiedenis.

Literatuur:

John Gillis: ‘A world of their own making: Myth, Ritual, and the Quest for Family Values’ (Harvard, 1997)

Nicole L. Immler: ‘Das Familiengedächtnis der Wittgensteins. Zu verführerischen Lesarten von (auto-)biographischen Texten’ (Bielefeld, april 2011)

Hedda Kalshoven-Brester: ‘Ik denk zoveel aan jullie’ (Amsterdam, 2009)

David Barnouw, Harry Paape en Gerrold van der Stroo: ‘The Diary of Anne Frank, the Critical Edition.' (London, 1989)

Uwe Timm: ‘Am Beispiel meines Bruders’ (Köln, 2003)

Welzer, Harald; Moller, Sabine; Tschuggnall, Karoline: ‘Opa war kein Nazi. Nationalsozialismus und Holocaust im Familiengedächtnis' (Frankfurt am Main, 2002)