Goedkoop krediet tegen hoge prijs
Belastingbetaler vooral de dupe van crisis bij Landesbanken

 Kredietcrisis en recessie ten spijt, er moet heel wat gebeuren wil een Duitse bank ten onder gaan. Het land dat met de grootste economie en de harde D-Mark jarenlang als officieus rentmeester van West-Europa diende, beschouwt zichzelf nog graag als veilige financiële haven.

Toch ontkomt ook de Bondsrepubliek niet aan de crisis. Maar er is een groot verschil met omliggende landen. Commerciële banken als Deutsche Bank en Commerzbank weten de schade door besmette Amerikaanse hypotheekportefeuilles nog wel binnen de perken te houden. Het zijn juist de door de deelstaten beheerde Landesbanken die zich door een combinatie van slecht management en politieke ambitie hebben vergaloppeerd op de internationale kredietmarkt. Terwijl ze daar eigenlijk helemaal niets te zoeken hadden.

De zeven Landesbanken zijn kort na de Tweede Wereldoorlog opgericht om de financiële afwikkeling van de wederopbouw te regelen. In tegenstelling tot de commerciële partijen zijn de Landesbanken niet uit op winst, maar fungeren meer als huisbankier voor de deelstaatregeringen. Daarnaast verstrekken ze goedkope kredieten om de regionale economie te stimuleren.

Concurrentievoordeel

In de praktijk leenden de Landesbanken tegen een zeer lage rente geld van de deelstaat, waardoor hun kredieten aan derden kunstmatig goedkoop werden gehouden. Daarnaast stonden de deelstaten altijd garant voor de handelingen van de Landesbanken, waardoor deze niet failliet konden gaan. Dit gaf de banken in overheidsbeheer een enorm concurrentievoordeel ten opzichte van de commerciële tegenhangers.

De Landesbanken hadden zo op den duur veel meer middelen op hun balans dan ze voor hun oorspronkelijke taakstelling nodig hadden. Geld dat door slimme investeringen op de internationale kapitaalmarkt zichzelf kon vermenigvuldigen. Zo kon het dat de Duitse Landesbanken in de jaren negentig kantoren openden in onder meer New York, Londen, Singapore en Shanghai.

Maar regionale bankiers die zich in principe moesten bezighouden met bijvoorbeeld infrastructurele projecten in de eigen deelstaat, zijn niet direct doorgewinterde investeerders. De Beierse Landesbank BayernLB verloor 700 miljoen euro aan gemeenschapsgeld in Singapore, toen de stadsstaat te prooi viel aan de Aziatische economische crisis in 1997. Een jaar later zag WestLB in Noordrijn-Westfalen een miljard euro verdampen op de Russische kapitaalmarkt, toen de crisis daar toesloeg.

Risico

Deze verliezen leidden tot grote krantenkoppen, maar niet tot verandering. De deelstaatpolitici hebben teveel belang bij een Landesbank met een grote omzet. Zij zorgden voor de lage rentes en borgstelling voor hun bank, maar verwachtten daar wel wat voor terug.

 In de jaren daarna namen de regionale kredietverstrekkers nog meer risico. In de zomer van 2005 verviel de borgstelling van de Landesbanken door hun deelstaten. Dit was een langgekoesterde wens van de Europese Unie, die terecht het Duitse Landesbankensysteem van concurrentievervalsing beschuldigde.

De Landesbanken zagen dit besluit al aankomen en probeerden hun financiële positie te versterken voordat de borgstelling zou wegvallen. Op de Amerikaanse vastgoedmarkt kon snel en goedkoop geld worden verdiend. Tot vorig jaar het casino van subprimehypotheken niet mee uitkeerde.

Gemeenschapsgeld

Toen moesten de deelstaten en de federale overheid ingrijpen. Zij pompten met hulp van het Sonderfonds Finanzmarktstabilisierung (Soffin) miljarden in de Landesbanken. Maar niemand weet of deze bedragen groot genoeg zijn om deze kredietinstellingen uit de problemen te houden.

Want de schulden van de Landesbanken houden niet op bij de afschrijvingen op besmette buitenlandse waardepapieren. Het bedragen die zij voor de afschaffing van de borgstelling door de deelstaten in 2005 bij elkaar schraapten, is nog steeds gemeenschapsgeld dat moet worden terugbetaald.

Zo is BayernLB de Beierse regering nog 138 miljard euro verschuldigd, de Hamburgse Senaat verlangt nog 67 miljard van HSH Nordbank, terwijl LBBW de deelstaatregering in Stuttgart nog 135 miljard moet betalen. Als de Landesbanken niet aan hun betalingsverplichtingen kunnen voldoen, belandt de rekening bij de deelstaten. En dus bij de belastingbetaler.

Sparkasse

Ook de Duitse Sparkassen worden getroffen door de malaise bij de Landesbanken. De Sparkasse fungeert als een Landesbank in het klein en bedient in principe alleen een stad of gemeente met kleine, goedkope kredieten op non-commerciële basis. Maar net als de deelstaten zijn de 440 Sparkassen ook grootaandeelhouder in de Landesbanken. Hierdoor dreigen zij te worden meegesleept in de wereldwijde financiële crisis.

 De vraag is wie verantwoordelijkheid neemt voor de miljardenverslindende misstanden bij de Landesbanken. Gezien de zeer hechte relatie tussen de deelstaatbanken en –politici is het niet waarschijnlijk dat hierop snel antwoord komt. Beide partijen hebben hier simpelweg geen belang bij. Bovendien zijn sommige Landesbanken weer met elkaar verweven. De Landesbank van Nedersaksen NordLB heeft een belang van 92 procent in BremerLB, terwijl BayernLB voor 75 procent eigenaar is van SaarLB.

De huidige federale minister van Financïen Peer Steinbrück (SPD) riep eind september op tot een financiële gedragscode. “Het moet afgelopen zijn met dat krankzinnige streven naar hogere rendementen”, stelde hij. Nieuwe regels moeten de “waanzinnige en onverantwoorde hebzucht” van de bankiers in toom houden. Steinbrück zat overigens zelf tussen 1998 en 2002 in de raad van toezicht van WestLB .

Grondwet

Hoe de problemen moeten worden opgelost, is nog onduidelijk. De deelstaten hebben hun eigen financiële bevoegdheden, waarover de federale overheid weinig zeggenschap heeft. Bondspresident Horst Köhler pleitte er vorige week in de Süddeutsche Zeitung voor de financiële bevoegdheden tussen de centrale overheid, de deelstaten en de gemeentes te herzien. Daarvoor is echter een hervorming van het federale stelsel nodig die alleen kan worden bereikt met een grondwetswijziging. 

Bovendien kan een radicale ingreep in het Duitse bankenstelsel kan niet zonder gevolgen blijven. De deelstaatregeringen houden er rekening mee dat op de lange termijn tweederde van de zestigduizend banen bij de Landesbanken verloren gaan. Maar daar zal de gewone belastingbetaler waarschijnlijk geen traan om laten.

Update 4 juni 2009:

De koepelorganisatie van Sparkassen DSGV wil dat alle Landesbanken fuseren tot een concern, zo bleek eind mei. Begin dit jaar pleitten de Sparkassen nog voor een reductie van het aantal Landesbanken van zeven tot drie. Maar alleen door een fusie kunnen de Landesbanken strak en centraal worden bestuurd. De Sparkassen zelf willen geen deel uitmaken van de fusie en zelfstandig blijven bestaan.

Ook Eurocommissaris van Mededinging Neelie Kroes wil dat Duitsland zijn bankensysteem hervormt. Volgens Kroes mist Duitsland als motor van de Europese economie een aantal machtige commerciële banken dat ook buiten de Duitse landsgrenzen succesvol zaken kunnen doen, zo verklaart ze in de Süddeutsche Zeitung. "Ik begrijp dat veel mensen vertrouwen hebben in een regionale bank, maar het is tegelijk ook hun belastinggeld dat die kleine financiële instellingen moet redden", aldus Kroes. "Het huidige Duitse bankensysteem heeft afgedaan en moet worden gemoderniseerd."

Afbeeldingen:
DPA/Picture Alliance