Duitsland blijft een oase voor PFAS-uitstoters

Net als in Nederland groeien in Duitsland de zorgen om PFAS, en de schadelijke effecten voor de volksgezondheid. Het Umweltbundesamt, de Duitse federale milieu-instantie, startte deze maand een grootschalig onderzoek naar de effecten van PFAS bij kinderen en jongeren in Duitsland. Het is onderdeel van een groot Europees onderzoek naar deze zogenoemde Ewigkeitschemikalien. PFAS is een verzamelnaam voor giftige chemicaliën die bij veel industriële productieprocessen vrijkomen en niet of nauwelijks biologisch afbreekbaar zijn. Blootstelling aan PFAS kan een schadelijk effect hebben op het immuunsysteem, de lever, het cholesterolniveau en kan kanker veroorzaken.

Van ijsbeer tot hobbykip

PFAS worden gebruikt in veel verschillende producten en PFAS-vervuiling is inmiddels wereldwijd verspreid: die kan worden teruggevonden in ijsberen op de Noordpool, in regendruppels, in bomen en in menselijk bloed. In sommige gevallen zijn de concentraties zo hoog dat er actie moet worden ondernomen, zoals in het geval van eieren van Nederlandse hobbykippen.

In Duitsland wordt de afgelopen jaren ook onderzoek gedaan naar te hoge concentraties PFAS en dat levert vaak zorgwekkende resultaten op. Zo bleek het blusschuim van de brandweer in Düsseldorf vroeger grote hoeveelheden PFAS te bevatten, dat in de grond terecht kwam en zo het grondwater verontreinigde. Düsseldorf verwacht nog decennia nodig te hebben om de kwaliteit van het grondwater weer op peil te krijgen. In heel Duitsland worden dit soort grote hoeveelheden PFAS gesignaleerd.

Zo trof milieuorganisatie Greenpeace in het zeewater rondom de Duitse Waddeneilanden en aan de Oostzeekust PFAS-concentraties aan die honderden malen hoger zijn dan wat in Nederland als veilig zwemwater wordt gezien. Toch wordt hier in Duitsland geen waarschuwing voor gegeven, er is namelijk geen maximale PFAS-waarde vastgesteld voor Duits zwemwater. Terwijl Duitsland de grootste chemieproducent is van Europa, is de Duitse regelgeving rondom PFAS juist veel lakser dan in buurlanden Nederland en Denemarken, meldt nieuwssite ZDF Heute.

Duitse PFAS stroomt naar Nederland

Ook Nederland merkt de effecten van het gebrek aan Duitse regelgeving, want via de Rijn stromen Duitse PFAS ons land in. Bij metingen in Lobith, vlakbij waar de Rijn Nederland binnenkomt, zijn de PFAS-concentraties in het water al drie of vier keer zo hoog als in Nederland is toegestaan. Een deel van deze PFAS in de Rijn bestaat uit stoffen die al meer dan tien jaar verboden zijn.

Volgens Nederlandse drinkwaterbedrijven is de vervuiling afkomstig van Duitse bedrijven die rondom de Rijn op grote schaal PFAS gebruiken of produceren. Via hun afvalwater belanden  grote hoeveelheden PFAS in de Rijn. De Duitse federale overheid stelt geen beperkingen voor het lozen van dit soort afvalwater. Er zijn wel regionale aanbevelingen in verschillende deelstaten, schrijft ZDF Heute, maar tot harde grenswaardes komen ook zij niet.

De PFAS-verontreiniging betekent dat Nederlandse drinkwaterbedrijven hogere kosten maken voor de reiniging van water en dat Nederland blijft zitten met een steeds grotere berg uitgefilterde PFAS. In september 2024 stuurden de Nederlandse drinkwaterbedrijven een brief naar de Duitse milieuminister Steffi Lemke (Groenen), met daarin het verzoek strenger toe te zien op de lozing van afvalwater. Maar Lemke hield de boot af en zei te willen wachten op Europese regels. Maar  die Europese regelgeving probeert Duitsland af te zwakken in Brussel. “Duitsland zet zich in voor pragmatische wetgeving, die de Duitse industrie niet beperkt” zei kanselier Olaf Scholz (SPD) daar in augustus 2024 over.

Sterke lobby

Opvallend genoeg diende Duitsland in februari 2023 zelf een plan voor een PFAS-verbod in bij de EU, waarbij ook Nederland betrokken was. Een paar maanden later probeerde Duitsland de Europese wetgeving alweer af te zwakken en in september van dat jaar volgde de definitieve draai: Berlijn keerde zich tegen het eigen voorstel.

Die draai is volgens critici, waaronder natuurorganisatie BUND, het gevolg van de sterke Duitse chemische lobby. Op het initiële voorstel kwam een hevige tegenreactie van de chemische branchevereniging VCI.

Zo pleit de Duitse chemische industrie tegen een verbod op alle PFAS. Die wil dat elke PFAS-stof individueel wordt onderzocht en alleen wordt verboden wanneer deze bewezen schadelijk is. Dit zorgt er volgens critici voor dat veel verboden PFAS worden vervangen door vergelijkbare stoffen die nog niet zijn verboden, maar evengoed schadelijk kunnen zijn. Volgens scheikundigen is het daarnaast bijna onmogelijk de ongeveer 10.000 PFAS allemaal individueel te onderzoeken.

In augustus 2023 bleek de industrie-lobby minister van Economie en Klimaat, Robert Habeck (Groenen) te hebben overtuigd: “De ontwikkeling van technologieën mag niet worden beperkt door overregulering”, zei hij doelend op een algeheel PFAS-verbod. Een paar weken daarna organiseerde Scholz een chemie-top, met op de gastenlijst meerdere prominente leden uit de chemische industrie. Kort daarna verscheen een persbericht van het Bundeskanzleramt: Scholz is tegen een volledig verbod op PFAS. Die plotse draai zorgde voor verbazing in Europa: “Waarom keert Duitsland zich tegen het eigen voorstel?”

Volgens natuurorganisatie BUND is het duidelijk: Duitse politici laten zich op grote schaal beïnvloeden door de chemische industrie. Die is van groot belang voor de haperende Duitse economie en een verbod op PFAS kan duur uitpakken voor veel chemieconcerns.

Hoge kosten

Toch kan ook de grootschalige PFAS-verontreiniging in Duitsland heel duur worden. Onderzoekers berekenden onlangs de potentiële kosten van het opruimen van alle grootschalige PFAS-verontreiniging. In het meest conservatieve scenario komt dat neer op zo’n 800 miljoen euro per jaar, voor de komende 20 jaar. Wordt de huidige uitstoot meegenomen en zijn de omstandigheden minder gunstig, dan kunnen de kosten nog veel verder oplopen.

Uit een rondvraag van NDR, WDR en de Süddeutsche Zeitung blijkt dat 85 procent van de Duitse gemeenten verwacht nog minstens 20 jaar hoge kosten te moeten maken om PFAS-verontreiniging aan te pakken.

Onder de nieuwe Duitse regering, die in mei moet aantreden, lijkt er niet veel te gaan veranderen aan het PFAS-beleid. In hun regeerakkoord schrijven CDU/CSU en SPD dat ze tegen een volledig PFAS-verbod zijn. In plaats daarvan kiezen ze voor de ‘risico gebaseerde benadering’, precies zoals voorgesteld door de branchevereniging van de Duitse chemische industrie.