Mazowiecki's droom van een verenigd Duitsland
Poolse oud-premier verbeterde Duits-Poolse betrekkingen

Het lijkt wel de Poolse versie van de American Dream. Slechts zeven jaar zitten er tussen de tijd dat Tadeusz Mazowiecki in een Pools gevangenkamp doorbracht en het moment dat hij aantrad als eerste niet-communistische premier van Polen na de oorlog. In 1985 nog kon hij SPD-voorzitter en oud-kanselier Willy Brandt slechts na veel geharrewar in een achterkamertje van de Duitse ambassade ontmoeten - vier jaar later was hij de gastheer die Helmut Kohl met alle égards in Warschau mocht ontvangen. 

Mazowiecki speelde een belangrijke rol in de bevrijding van Polen van een totalitair regime. Daarvoor werd hij deze week in Polen herinnerd. Maar hij heeft ook veel betekend voor de verbetering van de Duitse-Poolse betrekkingen, die belast waren met een reeks wederzijdse trauma’s en problemen. Al in de jaren zeventig behoorde de katholieke intellectueel Mazowiecki tot een groep Poolse opposanten die voorstelde de betrekkingen tussen beide landen in een ander licht te zien.

Oder-Neissegrens 

De officiële relatie van het Poolse regime tot West-Duitsland was, ondanks de verbeterde betrekkingen sinds het aantreden van de Duitse kanselier Willy Brandt in 1969, gekenmerkt door grondig gecultiveerd wantrouwen. De Poolse Volksrepubliek was bang dat beide Duitse staten bij een mogelijke eenwording de voormalig Duitse gebieden oostelijk van de Oder-Neissegrens zouden opeisen. Deze grens, gevormd door de rivieren Oder en Neisse, was na de Tweede Wereldoorlog door de geallieerden getrokken, maar door de Bondsrepubliek niet officieel erkend.

Het Poolse regime hield de angst dat Duitsland voormalige Duitse gebieden zou terugeisen onder de Poolse bevolking graag in stand, omdat daarmee de band met de Sovjet-Unie, als beste beschermer tegen de Duitse revanchisten, gerechtvaardigder zou zijn. Gezien het traumatische oorlogsverleden van de meeste Polen hoefde de regering daarvoor niet veel te doen. Dat maakte de vaststelling van de groep Poolse intellectuelen rondom Mazowiecki dat een Duitse eenwording juist in het voordeel van Polen zou zijn, des te opmerkelijker.

Poort naar het Westen 

Deze groep intellectuelen verkoos een herenigd Duitsland aan de Poolse Westgrens boven de bestaande situatie met de Moskougetrouwe DDR in het Westen. Liever één groot Duitsland in het Westen dan een de facto omsingeling door de Sovjet-Unie. De Poolse oppositie zag de Bondsrepubliek als de poort naar het Westen. De DDR daarentegen had, als braafste jongetje uit de Oostblokklas, een bijzonder slecht imago in de Poolse oppositie. Mazowiecki koesterde van de groep nog de meeste twijfels over een snelle Duitse hereniging. Desondanks leek hem één Duitsland betrouwbaarder en gemakkelijker dan twee.

Mazowiecki werd één van de drijvende krachten achter pogingen in contact te komen met de regering-Kohl en een breder West-Duits publiek. In feite was de boodschap van deze opposanten simpel: de Duitse kwestie was wat hen betreft open, maar aan de Oder-Neissekwestie kon niet worden getornd. Tot hun teleurstelling bleek een deel van de Duitse toehoorders te lijden aan een selectief gehoor. De instemming met een mogelijke Duitse eenwording en de erkenning van de misdadigheid van verdrijvingen van Duitsers uit het Oosten werden met vreugde ontvangen. Maar een groot deel van de christendemocraten negeerde het pleidooi over de onschendbaarheid van de Poolse Westgrens. Kohl liet, ook met de Duitse eenheid al in zicht, de heikele Oder-Neissekwestie zo lang mogelijk buiten beschouwing.

Had Mazowiecki midden jaren tachtig toen gedacht dat hij uiteindelijk degene zou zijn die hierover met Kohl de degens moest kruisen? Vermoedelijk niet. Toch was dat het geval, toen hij als gevolg van de overwinning van de Poolse oppositie op 4 juni 1989 aantrad als eerste naoorlogse niet-communistische premier van Polen.

Val van de Muur 

In november 1989 ontving hij Kohl op staatsbezoek, waarbij de moeilijke wederzijdse betrekkingen een belangrijk onderwerp van gesprek zouden vormen. Prompt gebeurde wat Mazowiecki en zijn oppositionele collega’s al in de jaren tachtig hadden aangekondigd: de Muur viel en Kohl moest in allerijl naar West-Berlijn vliegen, om dit historische moment niet mis te lopen.

In de chaotische maanden erna was in de onderhandelingen over de Duitse eenwording naast de twee Duitse staten en de vier geallieerde staten uit de Tweede Wereldoorlog geen plaats voor Polen, het land dat naast beide Duitslanden toch het meest door de onderhandelingen werd geraakt. Dit maakte ook bij Mazowiecki de angst voor een revanchistisch Duitsland weer wakker. Zijn instemming met de Duitse eenwording stond of viel met de acceptatie van de Westgrens. Zo lang dat niet het geval was, verkoos hij de bescherming van de Sovjet-Unie boven een nieuwe verenigde buur - hoe zeer hij ook verlangde naar aansluiting bij het Westen. Mazowiecki en zijn regering probeerden echter tegelijkertijd de Duits-Poolse betrekkingen zo goed mogelijk te houden.

De Poolse angsten bleken onterecht: met ondertekening van het Twee-plus-Vier-verdrag op 12 september 1990 erkenden beide Duitse staten de Oder-Neissegrens. Daarmee was Mazowiecki’s plan bereikt: het nieuwe Polen had geen Sovjetvazal, maar een Westers, eengeworden Duitsland aan zijn Westgrens – die gevormd werd door de Oder en Neisse. De Sovjetomsingeling was voorbij en zoals gehoopt fungeerde dit nieuwe Duitsland als de poort naar het Westen.