Eindelijk weer ruimte voor Frederik de Grote
Tentoonstelling 'Friedrich der Grosse - verehrt, verklärt, verdammt'

Frederik de Grote was bij leven al veelzijdig, maar na zijn dood in 1786 is hij een haast nog veelzijdiger leven gaan leiden. Hij was vorst, krijgsheer, musicus, schrijver en filosoof tegelijk. Generaties politici en machthebbers, onder wie Hitler en Goebbels, konden rijkelijk putten uit historische feiten en overleveringen voor hun eigen doeleinden. Op die manier werd van Frederik de Grote een nog omstredener historische figuur gemaakt dan hij al was. Zijn naam is verbonden met absolutisme en oorlogen. Zo voerde hij drie oorlogen om Silezië, dat hij inlijfde en wist te behouden. Maar de vorst staat ook voor edele kunsten, verlichting en een internationale instelling. Zo bewonderde hij de Franse cultuur en sprak hij uitstekend Frans.

Dat veelzijdige beeld is goed terug te zien in de tentoonstelling 'Friedrich der Grosse - verehrt, verklärt, verdammt...' in het Deutsches Historisches Museum in Berlijn. De tentoonstelling richt de schijnwerpers op de postume beeldvorming van de man die in Duitsland vaak liefkozend 'der alte Fritz' wordt genoemd. Na zijn dood werd hij eerst doodgezwegen, daarna opgehemeld en vervolgens neergesabeld. Nu Frederik de Grote is ontdaan van die politieke lading, is er ruimte hem te tonen als man van zijn tijd.

Verlicht heerser

Minister van Cultuur Bernd Neumann is blij met de tentoonstelling, vertelt hij tijdens een rondleiding in gezelschap van journalisten. Wat hem betreft is de tijd van verering, verheerlijking en verdoeming definitief voorbij. Neumann: “Met deze tentoonstelling is de Pruisische vorst nu objectief in de geschiedenis ingepast.” Tijdens het openingsfeest 's avonds noemt hij de tentoonstelling een mooi “reflectief beeld”.

De tegenstellingen in de postume beeldvorming zijn terug te zien in het laat achttiende-eeuwse Pruisische Volksempfinden. Bij zijn dood jubelden veel Berlijners, omdat ze vonden dat de vorst te weinig deed voor hun stad. Tegelijkertijd was er ook bewondering. Filosoof en tijdgenoot Immanuel Kant noemde Frederik de Grote een waar verlicht heerser. Op sommige gebruiksartikelen uit die tijd, zoals tabaksdozen, staat de Pruisische vorst afgebeeld als trots ruiter met charmant opgekrulde hoed.

Verheerlijking en verering

Niet lang na zijn dood volgde er een lange stille tijd. “De eerste helft van de negentiende eeuw werd hij vooral vergeten”, zegt Leonore Koschnik, een van de samenstellers van de tentoonstelling. Later in de negentiende eeuw keerde Frederik de Grote terug uit de vergetelheid. Verschillende politieke stromingen schiepen hun eigen Fritz-beeld, en shopten daarbij selectief in geschiedenis en overleveringen.

Verheerlijking en verering zetten de toon, maar de invulling verschilde. Liberalen roemden de tolerante kanten van Frederik de Grote. Zo was hij voor godsdienstvrijheid. Ook economisch liet hij zijn burgers veel vrijheid. Conservatieven bewonderden de absolutistische monarch - een vorst die boven het gekonkel van partijen stond. En nationalisten dweepten weer met de militair Frederik. Na de val van het Duitse keizerrijk bleven vooral rechtse partijen Frederik vereren.

Hitlers jeugdidool

Het zijn de nazi's geweest die de uiteenlopende aspecten van Frederik de Grote hebben samengebracht voor propagandistische doeleinden. “Hij was een jeugdidool van Hitler”, vertelt Koschnik. “Vooral vanwege de krijgsprestaties van de Pruisische vorst. Maar Frederik was ook artistiek, een kunstenaar. Kortom dat wat Hitler ook wilde zijn.” Propagandaminister Goebbels maakte van Frederik de Grote een belangrijke propagandafiguur.

Op de puinhopen van het Derde Rijk bloeide de verkettering van de Pruisische vorst. De Sovjet-leiding spoorde haar troepen in 1944 aan met plakkaten die Frederik en Hitler tonen. Na de oorlog zette de DDR hem neer als oorlogszuchtig, de antipool van het socialisme en de vrede van de eerste boeren- en arbeidersstaat op Duitse bodem. In de Bondsrepubliek wachtten de Pruisische vorst verdringing en stilzwijgen. Duitse geschiedenis was toen besmet. Bij zijn 250ste geboortejaar in 1962 schitterde 'der alte Fritz' door afwezigheid, vertelt directeur Alexander Koch van het Duits Historisch Museum. Koch: “Dat was een jaar na de bouw van de Muur. Een historische figuur als Frederik de Grote was volledig taboe.”

DDR en BRD

Politieke verkettering en stilzwijgen maakten rond 1980 plaats voor een voorzichtige Pruisen- en Frederik-renaissance. In de DDR zochten SED-ideologen naar figuren en gebeurtenissen uit het verleden, vooral van eigen grondgebied, die de identificatie met de staat konden versterken en zo konden afleiden van de eigen instabiliteit. Naast mensen als Luther en Bismarck, kwam daarbij ook Frederik de Grote in beeld. Ook de Bondsrepubliek durfde deze verder terug liggende Duitse geschiedenis weer aan. In de jaren tachtig liepen er verschillende tentoonstellingen in Oost- en West-Berlijn. Maar pas na de Duitse eenwording verdween deze politieke lading van Frederik de Grote echt.

In bepaald opzicht zou de Pruisische vorst overigens in het Europa van nu nog steeds als voorbeeld kunnen dienen. Een van de deugden waarvoor hij door de jaren heen breed is geprezen, is zijn financiële terughoudendheid en spaarzaamheid. Frederik voerde dan wel oorlogen, hij zag af van praal- en spilzucht die in de andere Europese koningshuizen van zijn tijd gewoon was. En bovenal: hij liet zijn opvolgers een sluitende begroting en functionerend financieel systeem na. Menig politicus van nu zou er zijn vingers bij aflikken.

De tentoonstelling 'Friedrich der Grosse - verehrt, verklärt, verdammt...' is tot 29 juli te zien in het Duits Historisch Museum, Zeughaus Unter den Linden, Berlijn.

Henk Boon nam in 2002 deel aan het Nederlands-Duits Journalistenstipendium en komt nog steeds regelmatig in Berlijn.