"Wir sind hier nicht angekommen"
Ouderen over de verwerking van het DDR-verleden

De DDR was een onrechtstaat; de geheime dienst, de Stasi, was overal. Het wachten op een auto kon zomaar achttien jaar duren en fruit, groenten en vlees waren schaars. Dit beeld van de DDR bestaat naast een ander beeld dat naar voren komt in de zogenaamde Ostalgie-golf en de recente demonstraties in het Oosten van Duitsland. De DDR wordt hierin afgeschilderd als een warme, misschien wat achterhaalde, maar knusse samenleving, vol met plastic servies en zonder werkloosheid. Was de DDR nou een mislukt maar nobel experiment, of een totalitaire dictatuur? Uit een onderzoek onder ouderen in Leipzig bleek dat beide beelden over de DDR vaak naast elkaar kunnen bestaan. De tegenstrijdigheden daarbij worden begrijpelijk door aandacht te hebben voor de rol van herinneringen van ouderen in hun proces van identiteitsvorming.

De verhalen van ouderen over hun leven in de DDR maken duidelijk hoe politieke ontwikkelingen en persoonlijke levensverhalen met elkaar zijn verweven. Door scholing, werk en allerlei organisaties had de staat invloed op het alledaagse leven van haar inwoners. De Wende bracht daarom niet alleen een politieke en economische omslag teweeg, maar veroorzaakte bij de Oost-Duitsers ook een omslag in het perspectief op heden en verleden. Dit had gevolgen voor het proces van identiteitsvorming onder ouderen: het veranderde het kader waarbinnen ze terug keken op hun leven en waarmee ze een coherent verhaal probeerden te maken van hun levensgeschiedenis.

Identiteitsvorming
De Wende zorgde voor een breuk in de levensbiografie van ouderen; door de ineenstorting van de DDR konden de bestaande sociaal-culturele en politieke structuren geen houvast meer bieden. De vragen 'wie ben ik?' en de daarmee verbonden vraag 'wie ben ik geweest?', kwamen na de val van de Muur daarom voor veel ouderen op de voorgrond te staan. In deze zoektocht naar identificaties werd vaak een vergelijking getrokken tussen vóór de Wende en ná de Wende, toen en nu, hier en daar. Deze vergelijkingen in plaats en tijd zijn een manier om de nieuw ontstane situatie begrijpelijk te maken.

De herinneringen aan de DDR zijn dus een belangrijk element in het proces van identiteitsvorming van ouderen, zeker omdat zij het grootste gedeelte van hun leven onder deze politieke orde hebben doorgebracht. De manier waarop de DDR daarbij wordt afgeschilderd is afhankelijk van de huidige omstandigheden van ouderen, hun houding tegenover de DDR destijds en de context waarin de herinneringen worden geuit. Een partijgetrouwe fabrieksdirecteur kijkt anders terug op de DDR dan iemand die tijdens de DDR in de kerk betrokken was en zich onderdrukt voelde door het partijsysteem. Toch is het opvallend hoe de DDR in veel van deze verschillende verhalen naar voren komt als gemütlicher (gezelliger) dan de huidige maatschappij. Ook bij mensen die negatieve ervaringen hadden met het staatssysteem van de DDR kwamen uitspraken als: "niet alles in de DDR was slecht" en "het was niet als in de Oorlog" steeds weer terug.

De DDR als mythe
Hoe is deze positieve waardering van de DDR, ondanks herinneringen aan onderdrukking en beperking, te begrijpen? Belangrijk is dat de DDR naast een historische werkelijkheid van een verdwenen politiek systeem ook een symbolische betekenis heeft. Positieve of negatieve ervaringen met de DDR als staatssysteem bestaan voor veel ouderen naast de DDR als mythe. Binnen deze mythe kunnen onvrede met de huidige situatie, problemen met aanpassing aan het nieuwe systeem en gevoelens van minderwaardigheid en onrecht een plaats krijgen. Onvrede over de huidige situatie in het Oosten komt ook tot uiting door steeds verschillen met het Westen te benadrukken. De DDR wordt daardoor nog sterker een verbeelde gemeenschap waar velen in het Oosten zich mee kunnen identificeren, maar die nog weinig overeenkomsten heeft met de historische realiteit van veertig jaar staatssocialisme.

Deze omgang met het DDR verleden is natuurlijk niet gebonden aan leeftijd. Specifiek voor ouderen is dat ze de DDR van de opbouw tot afbraak zelf hebben gemaakt en meegemaakt. Een uitsluitend negatieve duiding van de DDR roept veel weerstand op, ook voor mensen die tijdens de DDR in de oppositie zaten. Hun levensgeschiedenis wordt door een negatieve classificatie van de DDR immers ook in diskrediet gebracht. Of de ondervraagde ouderen de DDR nou zagen als totalitaire dictatuur of als heilstaat: het was in de DDR dat ze hebben gewerkt en hun kinderen opgevoed, hebben gevierd en gerouwd. De uitspraak "Wir sind hier nicht angekommen" is daarom veelzeggend. Sommige ouderen ervaren de nieuwe ordening na 1989 als een nieuw land, een nieuwe plaats. Ze kunnen zich er echter nooit volledig thuisvoelen, omdat hun herinneringen aan de DDR niet uit te wissen zijn.

Christien Muusse heeft culturele antropologie gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam. De titel van haar scriptie luidt: 'Wir sind hier nicht angekommen. Senioren in Leipzig en het DDR-verleden: een zoektocht naar identiteitsvorming en identiteitsbehoud'.