Oost-Duits protest tegen sancties tegen Rusland

Voor menig West-Duitser is het een afschrikwekkend gezicht: demonstranten die met Russische vlaggen zwaaien of pro-Russische standpunten innemen. Toch is het de laatste weken elke maandag raak. Ook gisteren gingen in veel Oost-Duitse steden weer duizenden mensen de straat op. Op de dag van de Duitse eenheid (3 oktober) demonstreerden in tientallen Oost-Duitse steden meer dan 100.000 mensen tegen de stijgende energieprijzen, die het gevolg zijn van de Russische inval in Oekraïne. Dat de protesten op maandag worden georganiseerd, is geen toeval. Daarmee willen de initiatiefnemers de associatie met de Montagsdemonstrationen oproepen, die in 1989 vooraf gingen aan de val van de Berlijnse Muur.

Aan de protesten doen zowel extreem-linkse als verschillende extreem-rechtse partijen en groeperingen mee, zoals de Alternative für Deutschland (AfD). Volgens die partij zijn de inflatie en de hoge energiekosten vooral te danken aan de bondsregering, en met name aan de minister van Economische Zaken Robert Habeck (Groenen). Met de economische sancties tegen Rusland voert hij ‘een oorlog tegen het Duitse volk’, aldus AfD-voorman Tino Chrupalla tijdens een demonstratie op 8 oktober in Berlijn. AfD-aanhangers lopen met leuzen als ‘Unser Volk zuerst’ en ‘Nord Stream 2 open’.

De groep demonstranten die nu vooral in Oost-Duitse deelstaten de straat op gaat, is alles behalve homogeen, stelde rechtsextremisme-deskundige David Begrich begin oktober in een interview met ZDF Heute. De politieke achtergrond van deze mensen is heel divers, stelt hij, maar de harde kern bestaat vooral uit mensen die de afgelopen jaren een belangrijke rol speelden in de protesten tegen de coronamaatregelen. Dat zijn “ervaren politieke actoren die weten hoe ze een demonstratie moeten organiseren”. 

“Zeer gevaarlijk”, noemt de minister-president van Thüringen Bodo Ramelow (die Linke) de situatie. In de krant Die Zeit waarschuwde hij dat de gezamenlijke protesten kunnen leiden tot een nieuwe, openlijk fascistische beweging, zoals de anti-islambeweging Pegida die in 2014 groot werd en eveneens op maandagen haar demonstraties hield. Afgelopen maandag organiseerde Pegida voor het eerst sinds maanden weer een protestbijeenkomst, een zogenoemde 'avondwandeling', in Dresden, met als thema's de oorlog in Oekraïne en de hoge energieprijzen.

Waarom Oost-Duitsland?

Waarom klinken de meer Rusland-gezinde geluiden juist in Oost-Duitsland zo luid? Het is een vraag waarover veel Duitse media zich buigen. Een eenduidige verklaring is er niet, er spelen meerdere factoren een rol, zoals de geografische ligging van Oost-Duitsland, een turbulente geschiedenis met de Sovjet-Unie ten tijde van de DDR en economische en culturele verbondenheid met Rusland. 

De oorlog in Oekraïne legt volgens Der Spiegel (betaalmuur) duidelijk bloot hoe verschillend West- en Oost-Duitsland naar de agressor Rusland kijken. In een gastbijdrage vertelt de Oost-Duitse theoloog Frank Richter, voormalig burgerrechtenactivist en parlementslid voor de SPD in Saksen, dat hij een tijdje rondleidingen gaf in de Frauenkirche in Dresden. Hij zei dan altijd tegen West-Duitsers: “Realiseert u zich alstublieft dat u hier niet in West-Europa bent, dit is Centraal-Europa. Een regio met een ander historisch, cultureel en politiek karakter. Liberalisering en Amerikanisering hebben hier niet plaatsgevonden.” 

Vooral dat laatste is een treffend punt. Na de Tweede Wereldoorlog koos West-Duitsland onder leiding van de eerste bondskanselier Konrad Adenauer (CDU) duidelijk voor ‘Westbindung’. De toenadering tot Amerika en het lidmaatschap van de NAVO boden bescherming tegen het grote Rusland en aan die koers is altijd grotendeels vastgehouden. 

In Oost-Duitsland verliep de relatie met Rusland complexer en bovendien wispelturiger. In DDR-tijden was de Sovjet-Unie vooral de dictatoriale macht, waarbij veel Oost-Duitsers gebukt gingen onder het juk van het communisme. Tegelijkertijd was de DDR cultureel, economisch en politiek op Rusland gericht. Het was bovendien de Russische president Gorbatsjov die niet ingreep tijdens de vreedzame revolutie in 1989 en daarmee de Duitse hereniging mogelijk maakte. Na de Duitse hereniging in 1990 bleven veel persoonlijke contacten tussen Oost-Duitsers en Russen bestaan, iets waarvan in West-Duitsland veel minder sprake was. 

Toch zijn de huidige protesten geen liefdesverklaring aan Rusland, stelt Richter in Der Spiegel. Zowel in het Oosten als in het Westen vindt een meerderheid van de Duitsers Poetin een dictator, schrijft RedaktionsNetzwerk Deutschland (RND). Volgens de Duitse journalist Christian Neef zijn Poetin en Rusland vooral een ‘projectievlak’ geworden voor voornamelijk Oost-Duitsers die ontevreden zijn en het Westerse systeem afwijzen. In Oost-Duitsland zit een diepe scepsis tegenover het door Amerika aangevoerde Westen. Met de steun die Amerika aan Oekraïne gaf en geeft, bij een mogelijk NAVO-lidmaatschap, de protesten tegen de pro-Russische regering in 2013 en na de Russische annexatie van de Krim in 2014, heeft het land Poetin geprovoceerd, vinden veel Oost-Duitsers. Dat is ook wat de partij AfD uitdraagt, die volgens peilingen in Oost-Duitsland op ongeveer een kwart van de stemmen kan rekenen.

Sancties raakten Oost-Duitse economie hard

De Europese sancties die in 2014 tegen Rusland werden ingevoerd, raakten de Oost-Duitse economie hard. Als gevolg daarvan nam alleen al in Saksen destijds het handelsvolume met Rusland met 70 procent af, schreef Tagesschau. Het draagvlak voor de economische sancties was in dit deel van Duitsland ook een stuk kleiner dan in West-Duitsland. De levendige handel tussen Oost-Duitsland en Rusland bestaat al lang: de DDR leverde schepen, treinen en machines aan de Sovjet-Unie en ontving aardgas en aardolie terug.

De huidige hoge energiekosten raken de Oost-Duitse bevolking hard. Daar zijn de lonen nog steeds lager dan in West-Duitsland. Daarbij komt dat de raffinaderij in Schwedt, een belangrijke werkgever in Brandenburg, afhankelijk is van aardolie uit Rusland. Ook het wantrouwen in de politiek is in dit deel van Duitsland groter. Waar de protestcultuur in West-Duitsland vooral getekend wordt door verenigingen en instituties, wordt volgens rechtsextremisme-expert Begrich in Oost-Duitsland veel meer gedacht: ‘Wij gaan de straat op tot zij daar boven doen wat wij zeggen.’ 

Op 4 november komen de Oost-Duitse ministers van Binnenlandse Zaken in Erfurt bijeen om een dreigende radicalisering van de demonstraties te bespreken. Dat gebeurt op uitnodiging van de Thüringse minister van Binnenlandse Zaken Georg Maier (SPD). “Dit is een bijzonder Oost-Duits fenomeen”, zegt hij. “We moeten ons erop voorbereiden dat sommige mensen kunnen radicaliseren, en dan is informatie-uitwisseling extreem belangrijk.”