Black Tulip: Alle Duitsers het land uit
Voorwoord van Operatie Black Tulip

"Elke keer als je denkt dat je iets van het verleden begint te begrijpen, blijkt dat toch weer op een misverstand te berusten. Dat geldt, wat mij betreft, vooral voor de vijf jaar na de Tweede Wereldoorlog, toen Nederland het in alle opzichten heel moeilijk had. Dat we toen, met alle ellende in eigen huis, amechtig nahijgend van de slopende Duitse bezetting, besloten om aan de andere kant van de aarde zélf een oorlog te gaan voeren – dat blijft een levensgroot raadsel. Onoplosbaar ook, want hoeveel boeken je daar ook over leest, je gaat er steeds minder van begrijpen.

Datzelfde geldt eigenlijk voor de gebeurtenissen in eigen land in die tijd. Dat de staat op 10 september 1946 begon Rijksduitsers van hun bed te lichten, in een kamp op te sluiten en daarna over de grens in Duitsland te dumpen – daar kun je met je verstand toch eigenlijk niet bij. Het was de actie Black Tulip, en het gebeurde hier, in Nederland. Wat bezielde onze overheid in die dagen?

Peilloze haat

‘Het verleden is een ver buitenland. Ze doen daar alles heel anders.’ Met die prachtige woorden begint Leslie Poles Hartley zijn boek The Go-Between (1953) – en die woorden moet je in gedachten houden bij het lezen van 'Black Tulip' van Jan Sintemaartensdijk en Yfke Nijland. En je moet proberen je te verplaatsen in de gevoelens van onmacht, van wrok en vooral van wraak van dat deel van de Nederlandse bevolking dat onder de Duitse bezetting zwaar had geleden.

De auteurs citeren een ingezonden brief van iemand die ontdekt heeft dat er een Duitse non als verpleegster in een Nederlands ziekenhuis werkt. ‘Mij krijgen ze er niet in, want ik sterf liever als een hond dan dat ik me zou laten verplegen door een moffin, ook al draagt deze een religieus kleed.’

Het is een citaat om even over na te denken. Het stamt uit een tijd dat het hedendaagse internet-riool nog niet bestond. Je kunt de woorden afdoen als een exclamatie van een overspannen extremist, maar dat lijkt me niet verstandig. Het citaat staat model voor de peilloze haat die de oorlog onder de mensen had verspreid, ook onder keurige, rechtschapen burgers.

Uit dat soort gevoelens moet Black Tulip voortgekomen zijn. Er was hier armoe, er was niet veel voedsel, er was tekort aan alles. Enkele tienduizenden mensen het land uitzetten, dat zou allicht helpen. En vooral die moffen, die handlangers van de bezetter – opgeruimd staat netjes.

Regeling

Maar daarmee begonnen de problemen: je kon Duitse joden, die voor de oorlog voor Hitler op de vlucht gingen en hier met moeite hadden overleefd, toch moeilijk het land uit zetten? En wat te doen met wezen, met kleine kinderen, met felle anti-nazi’s? De oplossing: er moest een regeling komen. Nederlandse ambtenaren moesten een regeling opstellen, met uitzonderingen en criteria – onze veelbeproefde reflex als er een probleem moet worden aangepakt. Regels, uitzonderingen, criteria. En dan proberen die regels te handhaven.

Dit boek richt een klein monumentje op voor mensen als burgemeester Martin van de gemeente Hoensbroek, die in de trein naar Den Haag stapt om te pleiten voor 27 gezinnen in zijn gemeente waarvan hij de uitzetting (of eigenlijk: deportatie) niet met zijn geweten in overeenstemming kan brengen.

Zo zijn er veel meer. Buurtbewoners die – decennia voor het georganiseerde actiewezen in Nederland ontstaat – verontwaardigd reageren op het uit huis halen van eerzame gezinnen en in protest komen. En de media doen hun werk. Tot aan de parochiebladen aan toe.

Een daarvan weet te melden dat er een Duitse anti-nazi, die de oorlog in Nederland heeft doorgebracht en op wie niets was aan te merken, tóch uit zijn huis is gezet. Hij was eigenaar van dat huis. Dezelfde dag nog trok er een ambtenaar van de vreemdelingenpolitie in.

Zwarte bladzijde

Het beleid heeft geen stand gehouden. De autoriteiten zijn op hun schreden teruggekeerd, hun regels waren niet handhaafbaar, de weerstand in de samenleving was te sterk. De Utrechtse kardinaal De Jong, tijdens de oorlog zeer kritisch ten opzichte van Duitsers, dreigde met een verbod aan katholieke ambtenaren aan het beleid mee te werken. De actie Black Tulip werd afgeblazen. En snel vergeten.

De episode heeft zich, tot dusver, geen vooraanstaande plaats in ons collectieve geheugen verworven. Dat heb je vaker met zwarte bladzijden – en dat is bepaald geen exclusief Nederlandse eigenschap. De neiging van de mens om zijn mislukkingen te vergeten is redelijk sterk ontwikkeld.

Maar gelukkig zijn er historici, journalisten en onderzoekers die ons geheugen opfrissen en de weggestopte verhalen naar boven halen. Jan Sintemaartensdijk en Yfke Nijland hebben dat gedaan. Ze vertellen het verhaal van Black Tulip, maar ze vertellen vooral wat het bij de betrokkenen teweeg heeft gebracht. Daar zitten veel aspecten en details in met een opmerkelijke actualiteitswaarde. Iedere lezer mag die zelf herkennen.

Want het verleden is dan wel een ver buitenland, waar ze alles heel anders doen, maar de fouten van die buitenlanders kunnen toch verdacht veel weg hebben van de onze."

Ad van Liempt is eindredacteur geschiedenis van de NPS.