Rommelige, maar hippe buurt in snoepjeskleuren
Helmholzplatz en de LSD-buurt

 In het parkje er tegenover heeft een groepje alcoholisten hun eerste blik bier alweer achterover geslagen. Vanaf de tafeltennistafels op het pleintje van het Helmholzplatz klinkt het gestuiter van pingpongballen. Het geluid wordt grotendeels overstemd door de kinderen op de speelplaats erachter.

De rechthoekige Helmholtzplatz is sinds het einde van de negentiende eeuw het groene hart van de Helmholtzbuurt. In 1885 werd de steenfabriek die hier stond opgeblazen. Hiervoor in de plaats kwamen huurwoningen. De open ruimte die overbleef werd in 1897 tot Helmholtzplatz gedoopt, naar de Duitse medicus en natuurkundige Hermann von Helmholtz (1821-1894), en ingericht als klein park met kinderspeelplaats. In de volksmond wordt de omgeving rond het plein ook wel de ‘LSD-buurt’ genoemd. Deze benaming wordt toegeschreven aan de schrijver Adolf Endler die hier in de jaren tachtig woonde en verwijst naar de beginletters van de straten die langs en over de Helmholtzplatz lopen: de Lychener Strasse, de Schliemannstrasse en de Dunckerstrasse.

Rigoureuze opknapbeurt

 De Helmholzbuurt werd door de Berlijnse Senaat in de jaren negentig aangewezen als saneringsgebied en dat is te zien. De gevels van de huizen in de straten die de Helmholtzplatz omringen, zijn gladgestuct, voorzien van balkons en geverfd in alle kleuren van de regenboog. De regisseur Andreas Dresen wist in 2004 de sanering van een van de laatste ongesaneerde panden, op de hoek van de Duncker- en de Raumerstrasse, een maand uit te stellen om daar zijn film Sommer vorm Balkon (2005) te draaien. Daarna kreeg ook dit pand een snoepjeskleur.

Veel huurders keerden na de opknapbeurt van hun huizen door de gestegen huurprijzen niet terug, ook werden oude cafés overgenomen door nieuwe eigenaren. Soms werd daarbij ingehaakt op een oude traditie. Zo bevindt zich aan het begin van de Lychener Strasse een van de oudste cafés van de buurt: August Fengler. Vanaf 1936 was het café met kegelbaan in handen van August Fengler, na zijn dood in 1966 nam zijn vrouw Margarete het van hem over. Tot ver in de jaren zeventig ontving zij hier iedereen van arm tot rijk. Van het oorspronkelijke café is behalve de voorgevel niets meer te zien, het interieur is vervangen en de kegelbaan is weg. Maar Fengler is net als vroeger populair. Aan de muur hangt een foto van Margarete, waardoor het lijkt alsof ze nog steeds aanwezig is.  

Cultureel verzet

Als je je een voorstelling wilt maken van de Helmholtzbuurt voor de sanering, stel je dan de woningen in de straten rond het plein voor zonder mooie balkons en in slechte staat: vochtig van binnen en met afgebladderde verf aan de buitengevels. Niet in frisse kleuren, maar in het voor de DDR zo kenmerkende grijs en bruin. Enkele panden in de omgeving verkeren nog in die staat. Zo zag de LSD-buurt eruit toen de schrijver Endler begin jaren tachtig van zijn huis in de Lychener Strasse en later in de Dunckerstrasse naar bevriende schrijvers en kunstenaars wandelde om huiskamerlezingen bij te wonen.

 In die tijd vormde Prenzlauer Berg het middelpunt van jonge schrijvers en beeldende kunstenaars die probeerden het officiële strikte cultuurbeleid van de DDR te omzeilen. Zij presenteerden hun werk op huiskamerlezingen en in illegale tijdschriften die in kleine oplage verschenen. Endler schrijft hierover in zijn dagboekaantekeningen Tarzan am Prenzlauer Berg (1994).

De activiteiten van deze jonge schrijvers en kunstenaars werden door de DDR-regering gedoogd zolang er niet expliciet kritiek geleverd werd op het regime. Om ervoor te zorgen dat dit niet zou gebeuren, hield de Stasi deze ‘tweede cultuur’ continu in de gaten. Hoe diep de Stasi doorgedrongen was in de literaire kringen van Prenzlauer Berg, bleek na de val van de Muur. Sascha Anderson, één van de kernfiguren van de ‘tweede cultuur’, bleek als inoffizieller Mitarbeiter voor de Stasi te hebben gewerkt.

Van Trafohuis tot binnenzandbak

Met de sanering van de buurt na de val van de Muur kreeg ook de Helmholtzplatz zelf een opknapbeurt. Vanaf het begin van de jaren negentig werden plannen ontwikkeld voor een nieuwe inrichting van de plek. Politici, buurtbewoners, sociaal werkers, scholen en kinderdagverblijven hadden allemaal ideeën over hoe het Helmholtzplatz eruit zou moeten zien. Het duurde tot 1998 voor er werd begonnen met de herinrichting van het parkje.

  Zo werd de speelplaats vernieuwd, het buurthuis gerenoveerd en werden ligweiden aangelegd. Het transformatorhuis, het zogenaamde Trafohuis dat sinds 1928 in het parkje staat, werd opgeknapt en beschikbaar gesteld voor een kinderactiviteitencafé met binnenzandbak. Het kunstwerk dat sinds 2002 op de plek staat waar de Schliemannstrasse het parkje kruist, moet benadrukken dat dit een plek voor iedereen is. Het windmobiel staat symbool voor een dorpsgemeenschap. Net zoals een boom op een dorpsplein moet dit een ontmoetingsplek voor buurtbewoners worden.

Toen er werd nagedacht over de herinrichting van de Helmholtzplatz, waren veel dakloze alcoholisten neergestreken in het parkje. Dat ook zij zich onderdeel van de buurt voelden, lieten zij rond de officiële opening van het vernieuwde plein in 2001 duidelijk horen. Met de leus “Ich bin trinker und das ist auch gut so”,  protesteerden zij tegen de schoonveegacties waarbij zij uit het parkje werden verwijderd. Hun credo was geïnspireerd door een citaat van de Berlijnse burgemeester Klaus Wowereit. Met zijn uitspraak "Ich bin Schwul und das ist auch gut so", kwam hij openlijk uit voor zijn homoseksualiteit.

De alcoholisten lijken een vaste plek te hebben veroverd in het parkje. Ze horen net zo bij de Helmholtzplatz als de kinderen in de speeltuin en de hippe ouders eromheen, de sportievelingen aan de tafeltennistafel en de buurtbewoners voor het buurthuis. De Helmholtzplatz zelf is ondanks alle renovaties prettig ongeordend gebleven. Het is een welkom rommelig hart van een sympathieke, maar gladgestreken buurt.

Katja Geelhoed is historica en werkt bij de VPRO.

Afbeeldingen:
Tenzij anders vermeld: Duitslanweb
Bovenste foto: CDrewing, www.flickr.com
Onderste foto: pixelgraphix, www.flickr.com