Het leven begint bij 66!
Vergrijzing en de beeldvorming over ouderdom

Geluidloos komt de U10 op Berlin Hauptbahnhof tot stilstand. De ondergrondse, die direct tussen het voormalige Lehrter Bahnhof en de Potsdamer Platz rijdt, is drie jaar geleden in gebruik genomen. Heel Berlijn lijkt vandaag in de Potsdamer Arkaden nog de laatste inkopen voor Kerst 2033 te willen doen. Senioren in gescheurde jeans en lila gympen - de topper van dit seizoen - verdringen zich voor de openschuivende deuren. De rolaroad - een ingenieus systeem, dat de ontelbare gebruikers van een rollator in staat stelt moeiteloos de U-Bahn in te schuifelen - rolt uit. Met opgeheven hoofd en uiteraard met zo groot mogelijke passen, stappen de oudjes de metro in. Juist op het moment dat de deuren zich sluiten, belandt een meisje van een jaar of zestien met een grote sprong tussen de andere passagiers. Jaloerse blikken worden over en weer geworpen. Andere reizigers laten een waarderend applaus horen. Moeizaam staat een wat oudere heer op. Hij had graag nog een hanenkam op zijn hoofd gehad, maar zijn gedeeltelijke kaalheid verplicht hem tot het dragen van een rood-groene hanenkrans. "Ga hier maar zitten hoor", glimlacht hij. Dankbaar neemt het meisje plaats.

De Jugendwahn die opkwam aan het einde van de vorige eeuw is uitgegroeid tot een Jugendwahnsinn. Het nog steeds afnemende aantal jongeren in de maatschappij heeft er de laatste jaren toe geleid dat de exclusiviteit van het jong zijn tot cult verheven is. Oud is uit! De "nog lang geen 100" afdeling van de H&M loopt als een trein. De kleding die men hier verkoopt is dezelfde als op de andere afdelingen, slechts de maten zijn aangepast aan scheve heupen en gekrompen ledematen. Onlineskating - het skaten langs een touwtje, dat in geval van nood direct houvast biedt - is immens populair. In 'Deutschland sucht den Superrentner' werkt menig zestigplusser aan een nieuwe carrière in de popwereld. De 'Widower' heeft het succesprogramma de 'Bachelor' opgevolgd. Een aantal dames in gewaagde minirokjes hoopt met openbaringen over hun al vijftig jaar durende sexleven het hart van hun dreamsenior te winnen. Jong, jonger, jongst is het motto, corpulentie de nieuwste trend. Wat is immers meer het nastreven waard dan het mollige figuurtje van een pasgeboren baby? Bovendien geldt: hoe dikker, hoe minder rimpels. En dat scheelt poen! Het halfjaarlijkse bezoekje aan de botoxist wordt waarschijnlijk over twee jaar in het ziekenfondspakket opgenomen. De speen als symbool van een nieuwe oude generatie?

Negatieve beeldvorming
Europa vergrijst en Duitsland loopt voorop. Op dit moment is 24 procent van de bevolking ouder dan zestig jaar. Demografen verwachten dat dit percentage in 2050 opgelopen zal zijn tot veertig. In datzelfde jaar zal het aantal tachtigplussers naar schatting gelijk zijn aan het aantal mensen onder de twintig. Het straatbeeld zal de komende decennia dus ingrijpend veranderen. Maar welk beeld hebben wij daarbij voor ogen?

Een somber beeld, als het aan de politici ligt. Een oude bevolking kost geld. Het huidige pensioensysteem in Duitsland is geregeld via het omslagstelsel, waarbij de werkende generatie de gepensioneerde generatie direct financiert. Dit systeem wordt in de toekomst onbetaalbaar. Daarnaast zal een oude bevolking een groter beroep doen op het gezondheidssysteem en wie betaalt dat? Omdat de discussie over de vergrijzing vooral rond deze twee thema's draait, komen ouderen bijna uitsluitend negatief in het nieuws. Oud is duur en lastig, ouderdom een probleem. Dit gevoel werd een paar maanden geleden in Duitsland verwoord door Philipp Mißfelder, de voorzitter van de Junge Union (de jeugdorganisatie van de CDU). Hij stelde voor om mensen ouder dan 85 jaar een eventuele heupoperatie te ontzeggen. Als dit beeld niet verandert is het geschetste scenario aan het begin van dit artikel, van een Jugendwahnsinn, niet eens zo heel onwaarschijnlijk.

Productiviteit op oudere leeftijd
Het is daarom belangrijk dat ook aan andere geluiden meer aandacht wordt geschonken. Het besef lijkt namelijk te groeien dat de ophanden zijnde veranderingen in de samenleving niet alleen als probleem, maar ook als kans moeten worden gezien. Uit het onderzoek dat de Forschungsgruppe Altern und Lebenslauf van de Freie Universität Berlin en de Universiteit van Nijmegen in 1996 uitvoerde, komt naar voren dat een aanzienlijke groep senioren op verschillende gebieden in de samenleving productief is. Op het moment van de studie bleek ruim een kwart van de 70 tot 85 jarigen in Duitsland actief te zijn in het uitvoeren van vrijwilligerswerk, het oppassen op (klein)kinderen of het verzorgen van zieken. Zou je al deze bezigheden in gemiddeld betaalde arbeidsuren omrekenen, dan verdient de groep zestigplussers op deze manier ruim 40 miljard euro per jaar. Verwacht wordt dat deze productiviteit in de toekomst nog flink zal toenemen. De oudere van vandaag is immers niet de oudere van het jaar 2050. Zestigplussers zullen in de komende decennia steeds flexibeler en hoger opgeleid zijn én over een betere gezondheid en meer geld beschikken. Al deze indicatoren zijn bepalend voor de mate van maatschappelijke betrokkenheid en daarmee de productiviteit.

Daarnaast moet ook de emotionele en motiverende productiviteit van zestigplussers niet onderschat worden. U.M. Staudinger, een Duitse professor voor ontwikkelingspsychologie, stelt dat ouderen een belangrijke taak hebben als het gaat om het overbrengen van deugden als bescheidenheid, tevredenheid, wijsheid en gelatenheid aan een jongere generatie. Deze eigenschappen dragen in hoge mate bij aan de levenskwaliteit van mensen. Het 'International Action Plan on Ageing', dat de Verenigde Naties in 2002 in het kader van de toenemende vergrijzing hebben opgesteld, onderstreept niet voor niets het belang van deze vorm van productiviteit.

Tenslotte kan het arbeidspotentieel onder senioren de komende decennia beter benut worden. Dit blijkt uit een studie van het Institut für Arbeitsmarkt- und Berufsforschung, dat in 2002 ongeveer 16 duizend interviews afnam om de houding van werkgevers ten opzichte van werknemers te bepalen. Als de vier belangrijkste eigenschappen voor een goede werknemer werden arbeidsmoraal en -discipline, kwaliteitsbewustzijn, flexibiliteit en op ervaring berustende kennis genoemd. Later in het onderzoek moesten de geïnterviewden voor een rij van eigenschappen aangeven of ze de betreffende eigenschap vooral bij een jong persoon of een ouder persoon vonden passen. Van de vier eerdergenoemde eigenschappen van een gewilde werknemer, werd alleen nummer drie, flexibiliteit, met name aan jongeren toegedicht. Op de rest scoorden de ouderen beduidend beter! Desondanks komt het nog vaak voor dat werkzoekenden boven een bepaalde leeftijd al bij de voorselectie systematisch uitgesloten worden van de verdere sollicitatieprocedure.

Bovenstaande onderzoeken zijn een belangrijke aanzet om de gevolgen van de vergrijzing op de Duitse samenleving in een ander daglicht te stellen. Het toenemende aantal ouderen vereist een toenemende integratie van deze bevolkingsgroep in de samenleving. Blijft het beeld over ouderen overwegend negatief, dan zal deze integratie slechts zeer moeizaam tot stand kunnen komen. Dan geldt over dertig jaar nog steeds "oud is fout", in plaats van "oud is goud!". Misschien dat dus geluisterd moet worden naar de zanger Udo Jürgens die vijfentwintig jaar geleden al wist: "Mit 66 Jahren, da fängt das Leben an. Mit 66 Jahren, da hat man Spass daran".

Martine van Kolfschoten is sociaal geograaf en werkt in Berlijn als educatief schrijfster voor o.a. Wolters-Noordhoff.