Berlijnse coolness

Ik weet niet of de chauffeur de historische kwinkslag van mijn zwager helemaal begrepen heeft, in ieder geval zwijgt hij verder over het thema. En wij verder ook. Een week lang breng ik de kerstvakantie met mijn zeer politiek geëngageerde Berlijnse schoonfamilie in een Beiers hotel door, maar over de terroristische aanslag een week ervoor wordt met geen woord gesproken.

We zijn de enigen niet die het thema links laten liggen, en de conclusie lag in de Duitse media dan ook voor de hand: ‘Maximaal niet onder de indruk’, was de kop van weekblad Der Spiegel toen we net wegreden. ‘Heroïsche gelatenheid’, noemde de Berlijnse krant Der Tagesspiegel de stemming in de stad. ‘Mag ik zeggen dat ik helemaal niet bang ben?’, aldus een columnist.

Ook bij mezelf bemerkte ik de verbazende ‘gelatenheid’. In eerste instantie vroeg ik me af of het gewenning was, een soort morbide acceptatie dat het erbij is gaan horen na Parijs, Brussel, Nice, Istanbul; na jaren van dreigingen nu dus ook hier. Maar zoals dat in Duitsland de gewoonte is, werden er al snel ook historische zelfreflecties van stal gehaald om de breed uitgedragen ‘coolness’ in de stad te verklaren.

Volgens mijn zwager - een historicus die al zo lang in de VS woont dat hij het hedendaagse Berlijn eigenlijk helemaal niet meer kent - heeft deze houding bijvoorbeeld met het bewogen verleden van de stad te maken. Na een eeuw nazi, Stasi en de bestuurlijke chaos van de nieuwe hoofdstad schrikken de inwoners niet meer zo snel van een terrorist, meent hij.

Maar is deze ‘gelatenheid’ wel echt heroïsch? Bij het Beierse binnenzwembad lees ik de roman Unterleuten van Juli Zeh, een zeer inzichtelijk portret van het hedendaagse Duitsland. Ze beschrijft dat je een dergelijke houding tegenover het geweld van de geschiedenis ook ‘fatalisme’ kan noemen. ‘Zo zijn mensen ontstaan’, schrijft ze, ‘die nog tijdens de wereldondergang met de ellebogen op hun tuinhekjes leunen en zinnen zeggen als ‘er is altijd wel wat’.’

Je zou daarbij kunnen zeggen: er is ook een neiging ontstaan om explosieve thema’s liever niet te direct aan te snijden. Toen na ‘Parijs’ half West-Europa de straat op ging met Je suis Charlie-steunbetuigingen, waren er in Berlijn vooral voorzichtige politieke formules te horen. De zorgen over de opkomst van het rechtspopulisme is in de Duitse media en politiek zo groot, dat er zelfs bij een terreuraanslag opvallend terughoudend wordt gereageerd - om een partij als de AfD vooral niet in de kaart te spelen. ’Ik heb meer angst voor rechts dan voor het terrorisme’, zo schreef Spiegel-columnist Jakob Augstein.

De laatste dag in het Beierse hotel verandert er iets. Terwijl mijn schoonvader bij het binnenzwembad de krant leest, begint hij zich op te winden. Inmiddels is duidelijk dat de aanslag deels te wijten is aan onoplettendheid van de staat - en nu roepen regeringspolitici ineens om het hardst ferme plannen over het ‘uitzetten’ van asielzoekers. ‘Ze kunnen beter ’ns beginnen met te controleren wie er binnenkomt, in plaats van steeds hun mening te veranderen’, bromt hij.

Historisch gezien zou je mijn schoonvader door de wol geverfd kunnen noemen; eerst moest hij als 3-jarige voor het Rode Leger vluchten, daarna voor de DDR. Maar niet onder de indruk te zijn van ‘idioten’ blijkt voor hem toch iets anders dan een explosief thema te vermijden uit angst voor politieke ongemakkelijkheid. De Berlijnse stoïcijn laat niet alles zomaar over zich heen komen. Ik merk dat ik er toch opgelucht over ben; te veel ‘coolness’ kan erg onbehaaglijk zijn.