De top 11 van 2011
Guttenberg, eurocrisis en neonazi's

Zu Guttenberg
2010 was het jaar van de snelle opmars van Karl-Theodor zu Guttenberg. Duitsland lag aan de voeten van de jonge, adellijke en geleerde – want met hoogste eer gepromoveerde – minister, die in z’n eentje de christendemocratie van nieuw elan voorzag. Hoe anders is het een jaar later. Mensen met een titel staan Duitsland traditioneel in hoog aanzien, maar dat maakt hun val des te harder als ze dat respect verkwanselen. Toen begin februari bleek dat Zu Guttenberg zijn dissertatie bij elkaar had geknutseld uit werk van anderen, viel hoon hem ten deel. Een maand later zag hij zich gedwongen af te treden. Daarmee was hij niet van de affaire af. Hoe halsstarriger hij zijn plagiaat bleef schuiven op onbedoelde klunzigheid, hoe dieper de internetgemeenschap de bewuste fraude probeerde te bewijzen. Zu Guttenberg zocht de luwte op in een Amerikaanse denktank, wachtend op een geschikt moment zich weer aan het politieke front te kunnen melden. Dit najaar deed hij, volgens velen veel te vroeg, alweer van zich spreken met een interview in Die Zeit. Zijn politieke comeback laat nog even op zich wachten ten faveure van een functie in Europa. Als adviseur op het gebied van – nota bene – internetvrijheid.

Libië
“Peinlich, peinlich”, reageerde Spiegel Online nadat de Duitse minister Westerwelle (FDP) van Buitenlandse Zaken in maart complimenten kreeg van de Libische leider Kadhafi. Dat Westerwelle zich in de VN-Veiligheidsraad onthield van stemming over militaire sancties tegen Libië was zelfs ronduit schadelijk voor Duitslands aanzien in de wereld. Te meer daar de NAVO-steun aan de Libische rebellen spoedig effect sorteerde en uiteindelijk beslissend bijdroeg aan de verdrijving van Kadhafi. Het kwam Westerwelle op een stortvloed aan kritiek te staan in Duitsland zelf. Al was dat niet zozeer vanwege zijn zelfverkozen isolement binnen de VN, die nog kon worden verklaard uit het ingebakken Duitse pacifisme. Het was vanwege het trompetgeschal waarmee hij na de winst van de Libische opstandelingen de Duitse positie koppig bleef verdedigen. Alsof Kadhafi zich dankzij de Duitse humanitaire hulp had overgegeven. Dat hij de NAVO uiteindelijk de verdiende credits gaf, kon niet voorkomen dat deze affaire ook het aanzien van Westerwelles laatst overgebleven positie als minister aantastte.

Kernenergie
Het kwam als een grote verrassing: Duitsland stopt met kernenergie. Nog in het najaar van 2010 besloten CDU/CSU en FDP de Duitse kerncentrales juist langer open te houden dan SPD en Groenen in 2000 hadden afgesproken. Maar de kernramp in Japan veranderde alles. Vrijwel direct daarna gingen in heel Duitsland mensen massaal de straat op, drie dagen later kondigde kanselier Merkel aan de verlenging van de looptijd van de centrales terug te draaien. Ook werd een aantal oude centrales per direct stilgelegd. De Atomausstieg werd eind mei definitief: in 2022 moeten alle kerncentrales zijn gesloten en Duitsland grotendeels zijn overgestapt op duurzame energie. Een strop voor de grote Duitse energieconcerns, die duizenden werknemers moeten ontslaan en proberen de financiële strop op te vangen met investeringen in het buitenland - zoals RWE in het Nederlandse Borssele - of door over te stappen op andere vormen van energie.

Baden-Württemberg
Van de zeven deelstaatverkiezingen die dit jaar in Duitsland plaatsvonden, was die in Baden-Württemberg de meest revolutionaire. Bijna 60 jaar lang regeerde de CDU in de Zuid-Duitse provincie, maar sinds maart staat de eerste groene minister-president van Duitsland, Winfried Kretschmann, er aan het hoofd van een regering waarin, ook voor het eerst, de SPD de kleinere coalitiepartner is. Het succes hadden de Groenen mede te danken aan de kernramp in Japan in februari, die een grote mentaliteitsverandering ten opzichte van kernenergie in Duitsland tot gevolg had. Daarnaast speelde in Baden-Württemberg het felle protest tegen het het omstreden spoorproject Stuttgart 21 een rol. Bij een referendum in november stemde overigens de meerderheid van de bevolking voor het spoorproject, waarmee het alsnog doorgaat.

EHEC/dioxine
Vier letters zorgden afgelopen voorjaar voor angst en beven in Duitsland. Een zeldzame variant van de Enterohemorragische Escherichia coli-bacterie, kortweg EHEC, leidde tot een epidemie van het Hemolytisch-uremisch syndroom (HUS) in vooral Noord-Duitsland. Bijna drieduizend mensen raakten besmet met EHEC, van wie na het hoogtepunt van de epidemie in juni dertig overleden. De zoektocht naar de besmettingshaard leidde tot paniek onder consumenten en omzetdaling in de tuinbouw. Volgens de eerste berichten zouden tomaten, sla en komkommers uit Nederland danwel Spanje de boosdoeners zijn. Uiteindelijk werd de bron van de besmetting gevonden in een biologische producent van groentekiemen in Nedersaksen. De epidemie volgde op een eerdere voedselaffaire. In januari moesten ruim duizend Duitse boeren de deuren sluiten na de vondst van dioxine in eieren en vlees. Beide affaires leidden tot grote kritiek op het crisismanagement in de betrokken deelstaten.

Dirk Nowitzki
De sympathieke basketballer Dirk Nowitzki is de onbetwiste Duitse sportheld van het jaar. Niet alleen won hij als eerste Duitser ooit de Amerikaanse NBA-finale, hij had ook een beslissend aandeel in de winst van zijn team, de Dallas Mavericks. Zijn grote populariteit in de Verenigde Staten en de uitspraak van enkele legendarische basketballers dat hij tot de grootste spelers aller tijden behoort, maakte Duitsers alleen maar trotser op ‘hun’ Nowitzki. Groot was dan ook de vreugde dat hij na de finale in juni twee maanden later nog bereid was voor Duitsland uit te komen bij het Europees Kampioenschap in eigen land. De 2,13 meter lange forward kon niet voorkomen dat Duitsland teleurstellend vroeg werd uitgeschakeld. Het maakte zijn uitverkiezing tot Duitse sportman van het jaar niet minder een formaliteit.

Dienstplicht
“Het is een openhartoperatie terwijl de patiënt gewoon blijft rondwandelen.” Zo omschreef minister van Defensie De Maizière - opvolger van Zu Guttenberg, die in maart moest aftreden vanwege zijn plagiaatsaffaire - de grootste legerhervorming uit de Duitse geschiedenis ooit. De afschaffing van de dienstplicht op 1 juli was daarvan het belangrijkste onderdeel. Een kleiner en flexibeler leger moet beter zijn toegerust op toekomstige internationale missies. Maar de legerhervorming was ook gewoon een bezuinigingsmaatregel - Defensie moet ruim 8 miljard euro korten voor 2015. De gevolgen zijn ook merkbaar in de zorg, waar tot 2011 zo’n 100 duizend dienstweigeraars per jaar vervangende dienstplicht deden, en op de universiteiten, die dit najaar een enorme toestroom van studenten te verwerken kregen. De Bundeswehr heeft het overigens moeilijk met de overstap naar een vrijwilligersleger: uit cijfers die vlak voor kerst bekend werden, blijkt dat een op de vier vrijwilligers de Bundeswehr binnen een half jaar weer verlaat.

Piraten
Uit het niets enterden de Piraten in september het Berlijnse deelstaatparlement: ze haalden totaal onverwacht 8,9 procent van de stemmen. Met ludieke acties en nieuwe thema’s wil de Piratenpartei een frisse wind zijn in de politiek. In Berlijn pleitte ze bijvoorbeeld voor gratis openbaar vervoer, de invoering van een minimumloon, betere bescherming van online-persoongegevens en legalisering van cannabis. Politieke experts vergelijken de opkomst van de Piraten - in 2006 opgericht naar Zweeds voorbeeld - met die van de Groenen in de jaren tachtig: een nieuwe, creatieve partij die tegen de gevestigde orde schopt. In november scherpten de Piraten op een partijcongres hun profiel verder aan. Inmiddels scoren ze ook landelijk goed: deze week staat de partij in de peilingen op 9 procent.

Crisis in de FDP
Bij de verkiezingen van 2009 haalden de Duitse liberalen nog 14,6 procent van de stemmen, waarmee de FDP voor het eerst sinds 1998 weer in de regering kwam. Sindsdien gaat het bergafwaarts. De partij werd dit jaar uit vijf deelstaatparlementen gestemd en haalt in de landelijke peilingen al maanden de kiesdrempel van 5 procent niet meer. De liberalen reageerden met paniekvoetbal. Ze schaadden hun partij door aan belastingverlaging vast te houden - een verkiezingsbelofte die in crisistijden moeilijk is waar te maken - en door interne verdeeldheid over het Europese beleid. De jonge Philipp Rösler (38) werd in april de nieuwe partijvoorzitter en volgde daarmee brokkenpiloot Guido Westerwelle op, die wel minister van Buitenlandse Zaken mocht blijven. Maar ook dat hielp niet. In december trad secretaris-generaal Christian Lindner (32) plotseling af, een ander lid van de boygroup, zoals de jonge veelbelovende nieuwe FDP-garde wordt genoemd. Daarmee is Röslers positie ook wankeler geworden.

De eurocrisis
De crisis die de Europese Unie teistert groeide in 2011 uit tot de belangrijkste testcase voor het leiderschap van Angela Merkel (CDU). Europa wachtte samen met de rest van de wereld op een gebaar – bij voorkeur een waarmee een portemonnee werd getrokken – van de leider van het machtigste land in de Unie. De Duitse bevolking had liever dat Merkel niet voorop zou lopen om minder zuinige lidstaten bij te springen. Ze zocht de tandem op met de Franse president Sarkozy. Maar ook als ‘Merkozy’ oogstten ze vooral kritiek. Experts vinden de maatregelen veelal maar halfslachtig, veel burgers gaan ze te ver. Wat wil je ook, bij zulke tegengestelde belangen.

Neonazi-terreur
Duitsland was in shock toen half november bleek dat drie neonazi's 10 jaar lang moordend en aanslagen plegend door het land waren getrokken, zonder dat de politie of de veiligheidsdiensten hen een strobreed in de weg hadden gelegd. Sterker nog: de Verfassungsschutz lijkt de neonazi’s via infiltranten zelfs financieel te hebben ondersteund. De roep om een verbod van de extreem-rechtse NPD werd direct weer luid. De vraag is of de partij kán worden verboden - in 2003 mislukte een eerdere poging - en of een verbod helpt om extreem-rechts tegen te gaan. Als de NPD verdwijnt, is extreem-rechts niet meer zichtbaar en kun je er niet meer tegen optreden, aldus onderzoeker Heitmeyer op Duitslandweb. Hij en andere politieke experts wijzen erop dat Duitsland heeft het geweldspatroon en daarmee het gevaar van extreem-rechts jarenlang niet heeft onderkend. De aandacht ging sinds 9/11 vooral uit naar extreem-links en moslimgeweld.