Duitse humor

Het cliché dat de Duitsers ‘geen humor’ hebben heb ik altijd wat te simpel gevonden, zeker als het van Nederlanders kwam. Die lachen me juist weer te snel en te luid, dus dat is ook niet alles. In mijn eigen leven in Berlijn ben ik ondertussen omringd door een aantal hele grappige Duitsers, dus als ik de televisie uitlaat, kan ik net doen alsof er niets aan de hand is.

Maar dat is er natuurlijk wel. Ik deed ooit mee bij een journalistenuitwisseling op een Duitse krantenredactie en had in die tijd een film bezocht die grappig zou zijn. Ik kwam radeloos terug op de redactie: ik vond hem niet alleen niet grappig, maar zelfs pijnlijk. "Wat is het toch", vroeg me de redactiechef oprecht, "dat jullie onze humor niet leuk vinden?"

Het heeft een paar jaar geduurd voor ik het antwoord kon formuleren. Aan de hoeveelheid humor ligt het in ieder geval niet. Bij de publieke en commerciële omroepen en inmiddels de streamingdiensten is aan Duitse comedy en satire geen gebrek, zelfs de Nederlandse serie 'De luizenmoeder' heeft men aangekocht en in een Duitse versie, 'Die Läusemutter', omgezet. De Nederlandse maker ervan beweert in een Duits interview zelfs dat ‘humor overal hetzelfde is’.

Maar juist 'De luizenmoeder' laat zien dat dat allerminst het geval is. Humor heeft voor Nederlanders met het opzoeken van de pijngrens te maken. Het mag schuren, juist bij maatschappelijke gevoeligheden, en 'De luizenmoeder' gaat met gnuivend plezier ieder pijnpunt te lijf. Erachter zit een typisch Nederlandse moraal: door te lachen zouden moeizame thema’s bespreekbaar kunnen worden.

In Duitsland is dat niet de gewoonte. De 'Heute Show', het paradepaardje van dat wat de publieke omroep ZDF aan maatschappelijke humor te bieden heeft, kan heus best grappig zijn, maar bij moeilijke thema’s kiest het de veilige of zelfs belerende weg. Terwijl de bevrijdende grap in het gewone Duitse leven heus nog kan, wordt het moeizaam als er een camera bij komt, en de zorg in de redactieruimtes groeit of de grap wellicht ‘verkeerd’ begrepen zou kunnen worden.

De Duitse humor voelt voor Nederlanders daarom vaak te braaf om echt grappig te zijn. Er zullen hiervoor vast vele culturele oorzaken te noemen zijn, maar zeker werken hier ook de trauma’s van de Duitse naoorlogse samenleving door. Grapjassen als Rudi Carrell kregen de Duitsers alleen met grote voorzichtigheid aan het lachen; het ongevaarlijke dijenkletser-genre was het overheersende genre in een land dat het vooral erg moeilijk met zichzelf had.

En toch lach ik inmiddels steeds vaker. Eerst dacht ik nog dat ik me gewoon te veel had aangepast; ik had tenslotte ook al eens om een oud Rudi Carrell-filmpje moeten lachen, en ik vond het in 2015 best spannend hoe de film 'Er ist wieder da‘ grappen over Hitler durfde te maken. Maar inmiddels kan ik ook lachen zónder dat ik me nu cultureel probeer in te leven, zoals bij de Hochkultur-humor van 'Kranitz' (ARD) of het satirische wirecard-drama 'The King of Stonks' (Netflix).

Misschien zijn de grootste beklemmingen van de naoorlogse tijd verdwenen, of misschien wordt het land gewoon internationaler. Een buitenlands voorbeeld blijkt alleen allerminst een garantie te zijn: uitgerekend 'Die Läusemutter' is in het Duits een stuk minder geslaagd dan in het Nederlands. Hoewel de grappen haast letterlijk uit het Nederlands zijn overgenomen, werken ze hier niet - misschien omdat de commerciële omroep Sat.1 er zonodig toch weer een aantal acteurs uit het typisch Duitse dijenkletser-genre erbij moest nemen.

Meer thuis voelde ik me bij de humor in de serie 'Discounter', over de wederwaardigheden in een goedkope supermarkt in Hamburg. Ook dat is op een Nederlands voorbeeld gebaseerd (Vakkenvullers), maar het is door een paar jonge Hamburgers geschreven. Met zichtbaar plezier zoeken ze de pijngrens op, zonder de remmende werking van een bezorgde redactie.