Met of zonder FIFA-zegen
Kunst en cultuur rondom het WK

 Het was een zinderende finale. Favoriet Argentinië stak in een ongenaakbare vorm. Maar gesteund door het uitzinnige publiek behaalde de verrassende finalist Ivoorkust de overwinning. De door actrice Ruth Reineke gevoelvol voorgedragen Ivoriaanse tekst kreeg van de uiterst deskundige jury terecht de eerste officiële wereldtitel voor literatuur toegekend.

Een avond lang streden 32 teksten uit de 32 deelnemende landen aan het WK voetbal in het Berlijnse Maxim-Gorki-Theater om het wereldkampioenschap literatuur. Van voorronde via achtste, kwart en halve finale tot de uiteindelijke beslissing. Nederland, vertegenwoordigd met een lyrische tekst over 'Johan Kroif', kwam niet door de eerste ronde heen.

Het was een vermakelijke avond, met veel humor en ironie, on-Duits haast. Het was de – bescheiden – bijdrage van het gerenommeerde Gorkitheater aan de stroom van culturele evenementen die deze zomer in Duitsland in het kielzog van het WK voetbal plaatsvinden. De culturele wereld van de Bondsrepubliek heeft zich zo massaal op het thema voetbal gestort dat museums en theaters geen veilige toevluchtsoorden meer zijn voor wie de voetbalgekte wil ontvluchten.

Commerciële inkomsten

Toch onderhouden kunst en voetbal geen hartelijke relatie met elkaar. De wereldvoetbalorganisatie FIFA, verantwoordelijk voor het toernooi, legt zich vooral toe op het binnenslepen van de miljarden dollars aan sponsorgelden, televisierechten, entreegelden en andere commerciële inkomsten. Ze gaat daarbij zo driest te werk, dat voorzitter Danckert van de sportcommissie van de Bondsdag onlangs openlijk protest aantekende tegen het “beangstigende machtsvertoon” dat de FIFA aan de dag legt.

Danckert (SPD) doelde onder meer op de belegering van de Berlijnse regeringswijk door gigantische objecten en projecten, waaronder een verkleinde uitvoering van het Olympische stadion. Alles ter meerdere glorie van de FIFA en haar exhibitionistische sponsors. Daarbij is de cultuur ver te zoeken, zoals de lompe esthetiek van metershoge zilveren voetbalschoenen en aspirines op het terrein tussen de regeringsgebouwen onderstreept. “De bondskanselarij en de Rijksdag zijn voor weken geblokkeerd,” stelde Danckert boos vast.

Openingsgala

Hoe het met het culturele engagement van de FIFA is gesteld, bewees de organisatie begin dit jaar. De organisatie zegde het openingsgala onder leiding van André Heller plotseling af, volgens kwade tongen omdat de inkomsten tegen bleken te vallen. De Oostenrijke grootmeester van de massaculturele edelkitsch was al twee jaar lang samen met popkunstenaars als Peter Gabriel en Brian Eno en tientallen andere medewerkers bezig het spektakel voor te bereiden. Nu mag hij als troost nog een paar kunstjes vertonen bij de Brandenburger Tor en bij de Münchense Allianz Arena.

Gevoelig als de FIFA is voor alles wat haar imago betreft, heeft ze toch nog voor een culturele schaamlap gezorgd. Ze heeft haar dure logo gratis ter beschikking gesteld aan een kleine vijftig culturele projecten, die uit driehonderdvijftig inzendingen zijn uitgekozen door haar culturele loopjongen André Heller en met dertig miljoen euro zijn gedoteerd door haar financiële melkkoe, de Bondsregering. De uitverkoren projecten mogen zich tooien met de officieel geregistreerde merknaam 'Kunst- en Cultuurprogramma van de FIFA WK Duitsland 2006'.

Politiek correct

 Een groot deel van de betreffende projecten heeft al plaatsgevonden, zoals de tentoonstelling ‘Rundlederwelten’ in de Berlijnse Martin-Gropius-Bau. De projecten die nog moeten beginnen, lopen veelal tijdens het toernooi door. Het zijn vooral tentoonstellingen, die – heel politiek correct – het multiculturele karakter van het voetbal onderstrepen en namen dragen als ‘Ein Spiel – Viele Welten’ (Münchner Stadtmuseum), ‘The Play Is Everywhere’ (Museum Wiesbaden) of ‘Faszination Fussball’ (Museum für Völkerkunde Hamburg). Net even spannender zijn tentoonstellingen over de relatie tussen voetbal en televisie (Fernsehmuseum Berlijn) en over ‘Der Herr der Regeln’, de scheidsrechter dus (Stadtgeschichtliches Museum Leipzig).

De ooit heel linkse publicist Hans Magnus Enzensberger heeft een oud idee van hem afgestaan aan het FIFA-cultuurprogramma: de poëzieautomaat. Dat is een gedichtengenerator die op grond van willekeurige getallen verzen voortbrengt. De getallen waarmee de generator gaat werken, komen voort uit wat er op het voetbalveld gebeurt: het rugnummer van de speler die scoort, het aantal minuten dat de wedstrijd nog duurt, de hoeveelheid vrije trappen die is genomen, enzovoort. Het is de bedoeling dat de gedichten overal te lezen zijn, op lichtkranten, in tijdschriften, als sms-berichten. Een test met telefoonnummers was hoopgevend: “Der rosige Albtraum reut uns, nicht das Ende. Inzwischen sterben wir ja doch.”

Onafhankelijk

Jelinek zou het geschreven kunnen hebben. Maar die schreef wat anders. En dat staat nu afgedrukt op een groot affiche met een voetbalshirt erop. De televisieomroep Arte heeft een reeks affiches over Duitsland verspreid met daarop voetbalgedichten van Günter Grass, Peter Esterházy, Ilse Aichinger, Elfriede Jelinek en anderen. En zonder het logo van het FIFA-cultuurprogramma. Want uiteindelijk vinden de aardigste projecten op de grens tussen kunst en voetbal onafhankelijk van de FIFA plaats.

Zo kan het officiële gelegenheidstijdschrift Anstoss, met nogal vlakke beschouwingen over voetbal en cultuur, niet tippen aan de speciale nummers waar de bestaande literaire voetbalbladen mee uitkomen, goed gemaakte en prikkelende tijdschriften met namen als Der tödliche Pass, footage, Elf Freunde en Rund. En ook de Literaturhäuser in verschillende steden bieden een programma van een kwaliteit die men in de officiële catalogus vergeefs zoekt. Het programma start op 8 juni in het Literaturhaus Leipzig met een debat tussen schrijvers uit Servië-Montenegro en Nederland, onder wie Anna Enquist.

Bont

 Het onofficiële cultuurprogramma rond de wereldkampioenschappen voetbal is zo bont als de verzamelde shirts van de nationale elftallen. Talloos is het aantal cabaretvoorstellingen over voetbal, het aantal speciale tentoonstellingn van jonge kunstenaars in het off-circuit, het aantal theaterevenementen over het drama met de bal en het aantal initiatieven van vrouwelijke kunstenaars die willen bewijzen dat het voetbal geen exclusief mannendomein is. Het ziet er naar uit dat gedurende het toernooi de grenzen tussen de elitaire cultuur der schone kunsten en de massacultuur van het voetbal voor even geheel zullen zijn verdwenen.

Voor even. Want in het gigantische cultuuraanbod valt moeilijk een evenement te ontdekken dat na de vier weken die de kampioenschappen duren, nog lang in de herinnering zal voortleven. Zelfs niet het bloedserieuze 'voetbaloratorium' 'Die Tiefe des Raumes' dat op 8 juni met de zegen van de FIFA in de Komische Oper te Berlijn in première gaat. En zeker niet het moment waarop op 6 juni in het Olympische stadion van München drie symfonieorkesten en een machtig vuurwerk Placido Domingo begeleiden bij het zingen van 'We are the Champions'. Er is maar één ding dat men zich later nog van die cultuurzwangere weken zal herinneren: Ivoorkust behaalde de wereldtitel!

Antoine Verbij is freelance journalist in Berlijn.