Waarom Oost-Duitsland massaal AfD stemt

Het is niet nieuw dat de Alternative für Deutschland het goed doet in de Oost-Duitse deelstaten. Afgelopen najaar werd de partij bij de deelstaatverkiezingen in Thüringen de grootste en in Saksen en Brandenburg de tweede partij.

Lange tijd gold dat AfD-kiezers vooral op de partij stemden uit protest. Maar inmiddels doen veel kiezers dat uit overtuiging. Veel AfD-aanhangers willen een strenger asiel- en criminaliteitsbeleid en zijn ervan overtuigd dat de AfD daarvoor kan zorgen. 

De AfD is een rechtsradicale partij. De binnenlandse veiligheidsdienst Verfassungsschutz houdt de AfD al jaren in de gaten en ziet haar als een bedreiging voor de vrije democratische rechtsorde in Duitsland. AfD’ers propageren volgens die dienst vreemdelingenhaat en antidemocratische standpunten. Ze hangen een ‘völkisch’ nationalisme aan en willen moslims en politiek andersdenkenden buitensluiten, constateerde de Verfassungsschutz meermaals. Ook zeggen AfD-politici dat de ‘politieke elite’ in Duitsland erop uit is het Duitse volk door ‘omvolking’ ten onder te laten gaan. 

Tweederangs burgers

Dat zoveel mensen in Oost-Duitsland op de AfD stemmen, komt deels omdat zij minder  traditionele binding hebben met de - van oorsprong West-Duitse - partijen CDU, SPD, Groenen en FDP. Daarnaast hebben veel Oost-Duitsers het gevoel dat ze tweederangs burgers zijn in het verenigde Duitsland en niet volwaardig meetellen. Dat gevoel hebben de andere partijen de afgelopen decennia niet weg kunnen nemen. De AfD speelt er vol op in.

Ook 35 jaar na de val van de Muur voelen veel Oost-Duitsers zich nog achtergesteld. Ze verdienen bijvoorbeeld minder dan West-Duitsers en ze zijn veel minder vertegenwoordigd in leidinggevende functies. De AfD wist de afgelopen 10 jaar goed op die ontevredenheid in te spelen. Ze scoorde in de Oost-Duitse deelstaten met campagnes en partijprogramma’s waarin het over directe democratie ging en over de volkswil en de volksgemeenschap. Deze laatste begrippen associëren mensen in West-Duitsland direct met de nazitijd, maar Oost-Duitsers stuiten die veel minder tegen de borst. In 2019 zette de AfD zelfs ‘Wir sind das Volk’ als verkiezingsleus in, direct aansluitend bij de omwentelingen van 1989/1990. Zo presenteerde de AfD zich als een alternatief voor het - in hun woorden - ‘systeem van de oude partijen’. 

Meer dan een proteststem

Oost-Duitsers hebben doorgaans andere ideeën over wat vrijheid, democratie of politieke representatie betekenen. Met de Duitse eenwording in 1990 kregen ze na 40 jaar DDR-dictatuur ineens het West-Duitse politieke, economische en sociale systeem ‘opgelegd’. De West-Duitse parlementaire democratie met partijen die openlijk confrontaties met elkaar aangaan en daarna compromissen sluiten - het sloot niet aan bij de ervaringen en de ideeën van veel Oost-Duitsers, aldus de Duitse historicus Christina Morina. Zij waren in 1989 met de leus ‘Wir sind das Volk!’ de straat op gegaan om een einde te maken aan de DDR-dictatuur. Een deel van de Oost-Duitsers heeft veel directere vormen van democratie voor ogen.

Toch is een stem op de AfD meer dan alleen een proteststem, concludeerde het weekblad Der Spiegel afgelopen najaar. De partij heeft de kiezer ook daadwerkelijk iets te bieden. Op lokaal niveau is de AfD alomtegenwoordig, schrijft het weekblad. De partij vormt daar, zeker in kleinere plattelandsgemeenten, vaak de grootste fractie, en de lokale AfD-politici zijn er bekend als politieagent, leraar, voetbaltrainer of lid van de vrijwillige brandweer. “In de drie Oost-Duitse deelstaten (waar in 2024 werd gestemd, red.), is de AfD al lang een volkspartij”, schrijft Der Spiegel. Daar gaat het om thema’s als kinderspeelplaatsen, winkelcentra of de energievoorziening. “In veel plaatsen is de rechtse partij zo machtig dat lokale politici zich liever met haar arrangeren in plaats van haar te bestrijden.” 

De AfD is overigens ook in West-Duitsland flink gegroeid. Voor AfD-kiezers in heel Duitsland geldt dat ze op de partij stemmen omdat ze denken dat die iets aan het migratiebeleid kan veranderen.

Verkiezingsuitslag 2025

Op deze kaart zie je per deelstaat welke partijen de meeste stemmen hebben gekregen (lees hier meer over het Duitse kiesstelsel). De AfD is de grootste geworden in alle Oost-Duitse deelstaten. Opvallend is hier de grote afstand op de nummer twee: het verschil is 17 tot 20 procentpunten. De partij komt in Oost-Duitsland nergens onder één derde van de stemmen. In Thüringen behaalt de AfD het beste resultaat met 39 procent. Ook in West-Duitsland doet de AfD het goed. Ze staat in bijna alle deelstaten in de top drie, alleen in de steden Bremen, Hamburg en Berlijn is dat niet zo. Bij het interpreteren van de kaart is het belangrijk om in het achterhoofd te houden dat de deelstaten in het oosten dunbevolkt zijn. Slechts 28 procent van alle AfD-stemmers in Duitsland woont in het oosten.

Lees meer over dit onderwerp

• 'Waarom Oost-Duitsland na 35 jaar nog zo anders stemt dan West-Duitsland' op NU.nl (met Ton Nijhuis, directeur van het Duitsland Instituut) 
• 'De verschillen tussen Oost en West worden kleiner, maar de kloof steeds dieper: hoe de AfD in Oost-Duitsland zo groot kon worden' in de Volkskrant (met Krijn Thijs, wetenschappelijk medewerker van het Duitsland Instituut)
• Studie: Veel Oost-Duitsers voelen zich 'afgeschreven' (Duitslandweb, 30 januari 2024)
• Studie: Vreemdelingenhaat in Duitsland toegenomen (Duitslandweb, 14 november 2024) 
• Onderzoek: Antidemocratische sentimenten nemen toe (Duitslandweb, 21 september 2023)